نگاهی به وضعیت استفاده سالمندان ایرانی از فناوری: اینجا جایی برای همه نیست

استفاده سالمندان ایرانی از فناوری در دو دهه اخیر کم‌دردسر نبوده و حالا حداقل سه ماهی می‌شود که بیشترمان دنبال فیلترشکنی می‌گردیم که کار کند؛ پولی، غیرپولی، صدقه‌ای اصلا.  برخی از اپ‌های رایگان استفاده می‌کنند، بعضی‌ها برای خودشان سرور سر هم کرده‌اند و برخی دیگر نیز فارغ از همه این‌ها به اینترنت آزاد دسترسی دارند.

در این میان، گروهی جا مانده‌اند؛ حیرت‌زده به اینستاگرام خیره می‌شوند که بالا نمی‌آید، ویدئوهایی که اصلا قرار نیست باز شوند. تلگرام و واتس‌اپی که دیگر صدای نوتیف‌هایش نمی‌آید و آدم‌ها و روابطشان انگار مثل قدیم‌ها، فرسخ‌ها فرسخ‌ دوباره دورند: فقط می‌توان صدایشان را شنید به مدد سیم‌های تلفن. آن هم در حالی که بقیه با هزار رسم‌وروش در فضای آنلاینی که دیگر آنقدرها هم طبق استانداردها فضای آنلاین نمی‌توان حسابش کرد، می‌چرخند.

فناوری، پدیده جدید غریب

برخلاف متولدین دهه‌های هفتاد، هشتاد و نود که با فناوری به دنیا آمدند و چشمشان از اول به تماشای اسکرین‌ها عادت داشت، گروهی از بزرگسالان ایران در دهه‌های شش، هفت و هشت زندگی‌شان با فناوری مواجه شدند که هر لحظه هم با شتاب در حال تغییر بوده و هست؛ تغییرات مداومی که کاربری را برای‌ گروه‌های سنی بیشتر، دشوارتر می‌کند.

در این میان پیچیدگی‌های طراحی، رابط کاربری و طرز استفاده در کنار لغت‌ها و عبارت‌های ناآشنا و غریبه دست‌به‌دست هم می‌دهند و اوضاع را بغرنج‌تر می‌سازند. انگار همیشه قرار است جا بمانی؛ این قطار پرسرعت‌تر از آن است که بتوانی خودت را به آن برسانی.

 آمار چه می‌گوید

طبق آخرین گزارش سازمان آمار ایران با عنوان «برخورداری خانوارها و استفاده افراد از فناوری اطلاعات و ارتباطات» –که در سال ۱۳۹۶ منتشر شد، ایرانیان پنجاه سال به بالا سهم کمتری در استفاده از اینترنت دارند:  ۱۱.۹  درصد از گروه سنی ۵۰ تا ۷۴ سال و ۰.۵ درصد از گروه سنی ۷۵ سال و بیشتر، کاربر اینترنت بودند.

کاربری تلفن همراه در بین این گروه‌های سنی و در همین دوره زمانی، وضعیت بهتری دارد: سهم گروه سنی پنجاه سال به بالا از تلفن همراه بیشتر از اینترنت بود؛ از گروه سنی ۵۰ تا ۷۴ سال ۸۲.۲ درصد و از گروه سنی ۷۵ سال و بیشتر، حدود ۵۰ درصد کاربر تلفن همراه بودند. این مساله احتمالا به دلیل قدیمی‌تر بودن فناوری تلفن همراه، ضرورت بیشتر استفاده از آن در جامعه مبتنی بر ارتباطات و در عین حال سادگی نسبتا بیشتر است. در مقابل موبایل، رایانه قرار دارد که ضریب نفوذش در این دو گروه سنی به‌ترتیب ۲۲.۸ درصد و ۸.۳ درصد بوده است.

باید اشاره کرد فاکتورهایی مثل جنسیت، طبقه اقتصادی، منطقه زندگی و وضعیت تحصیلی نیز در استفاده سالمندان ایرانی از فناوری تاثیرگذار است. مثلا از گروه سنی ۵۰ تا ۷۴ ساله‌ها که جمعیت کل‌شان بیش از ۱۴ میلیون و ششصد هزار نفر در سال ۱۳۹۶ بود، فقط پنج میلیون نفر از اینترنت استفاده کردند که فاصله‌ای بین مردان و زنان ۱۰۴ هزار نفر است،  در حالی که در گروه سنی ۷۵ سال و بیشتر، از جمعیت حدودا ۲ میلیون نفری، بیش از یک میلیون و صد نفر از مردان کاربر اینترنت بودند، رقمی که در مورد زنان این گروه سنی، به حدود ۸۸۰هزار نفر می‌رسد.

جز یکی دو نظرسنجی غیررسمی آنلاین، آمار رسمی‌ای بعد از سال ۱۳۹۶ منتشر نشده است؛ می‌توان به‌راحتی ادعا کرد که استفاده از فناوری و اینترنت به دلیل روند دیجیتالی‌سازی و بیشتر از آن، همه‌گیری کووید ۱۹ آشکارا افزایش یافته است؛ اما اینکه شکاف بین سالمندان و بقیه چه تغییراتی کرده و چقدر تشدید شده، به طور دقیق مشخص نیست.

همان دام همیشگی: کلیشه‌ها

ـ «حالا پدرجان شما اینستاگرام هم نداشته باشی، می‌شه‌ها».

ـ «مادر من، قبول کن از یه سنی به بعد، نمی‌شه چیزی رو یاد گرفت».

آیا بزرگسالان مسن‌تر از فناوری خوششان نمی‌آید؟ آیا اگر بالا برویم پایین بیاییم هم فایده‌ای ندارد، امکان ندارد سالمندان مهارت‌های بنیادین دیجیتالی را یاد بگیرند یا نه؛ تبعیض مبتنی بر سن (Ageism) از سویی باعث نادیده گرفتن سالمندان در طراحی یا توزیع محصولات می‌شود و از طرف دیگر، در فرایندی تدریجی باعث درونی‌سازی این سن‌گرایی و تثبیت کلیشه‌ها برای خود سالمندان می‌شود؛ کلیشه‌هایی که با زندگی کردنشان، معمولا ره به جایی نمی‌بریم.

در جای‌جای روایت‌های بزرگسالان سالمندتر از تجربه‌شان در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات، تاثیر سن‌گرایی درونی‌شده دیده می‌شود. همه این‌ها باعث می‌شود فرد خودش را کلیشه‌ای کند، از سالمندی برداشت منفی داشته باشد یا خودش را زیادی پیر حساب کند.

«وابستگی»، «شکنندگی»، «ناتوانی» و امثال این‌ها، فرضیه‌هایی هستند که زیادی تعمیم پیدا می‌کنند: چرا که سالمندان نیز مثل بقیه، گروه‌های متنوعی را در میان خود دارند و نمی‌توان استفاده سالمندان ایرانی از فناوری را با گزاره‌های کلی و با رویکرد سن‌گرا، تحلیل کرد.

 محروم یا محکوم

آن اوایلی که رمز پویا تازه قدم به میدان گذاشته بود، تقریبا در هر بانکی که قدم می‌گذاشتی، صدای آه و فغان کسی به گوش می‌رسید: بانک‌ها تبدیل به رزمگاه کارمندان با مشتریان مسن‌تر شده بودند؛ یکی داد می‌کشید «مسئولیت من نیست»، دیگری فریاد می‌کشید «پس حالا ما چه کنیم».

شاید درست‌ترین پرسش همین است: چه باید کرد؟

پر کردن فرم آنلاین بیمه، استفاده از خدمات درمانی پلت‌فرم‌ها، همه و همه در دنیای امروز ضروری‌اند و در عین حال دشواری بزرگی برای گروهی از بزرگسالان سالمندتر به حساب می‌آیند؛ گاه وقت زیادی صرف‌شان می‌شود، گاه باید منت بقیه را کشید و گاه اصلا ارزشش را ندارد. مساله این نیست که چطور سالمندان را وادار کنیم از فناوری به نفع خودشان استفاده کنند، موضوع این است که چه فناوری‌ای باید تولید شود که به درد سالمندان بخورد تا واقعا خواهان آن باشند.

در درجه اول باید دسترسی و اعتماد سالمندان به کانال‌های مختلف مثل منابع آنلاین (وب‌سایت‌های خبری و رسانه‌های اجتماعی)، رسانه‌های چاپی (برای مثال روزنامه و مجله) و شبکه‌های بین‌فردی (برای مثال گروه‌های اجتماعی و انجمن‌های آنلاین) را شناسایی کرد تا آگاهی را افزایش داد و پیام‌های مربوط را منتقل کرد.

امکان مراجعه به فرد به صورت حضوری، احتمال یادگیری را افزایش می‌دهد. مثلا در اوایل غلبه گوشی‌های هوشمند بر بازار، کیوسک‌هایی در سنگاپور برای آموزش استفاده از موبایل به بزرگسالان سالمند، راه‌اندازی شد.

چین و ژاپن از دیگر کشورهایی‌اند که بر سالمندان تمرکز دارند. به گزارش یورومانیتور در سال ۲۰۲۱، این دو کشور را می‌توان الگوی توانمندسازی سالمندان در استفاده از فناوری دانست؛ برقراری ارتباط بین دانشجویان و سالمندان در پلتفرم‌های مختلف برای آموزش و یادگیری، خدمات پشتیبانی ویژه، ارائه ابزارهای فناوری رایگان به سالمندان از جمله این اقدامات هستند.

از طرف دیگر مساله، آموزش مهارت‌های دیجیتالی از طرق مختلف است. مقاله‌ای پژوهشی در ۲۰۲۱ در در ژورنال Aging Studies منتشر شد که می‌گفت جمعیت جوان‌تر در خط مقدم مهارت‌های بنیادین حوزه فناوری قرار گرفته‌اند و صبر و حوصله ندارند که دانش و تجربه‌شان را با اعضای سالمند خانواده‌شان به اشتراک بگذارند. اینکه سالمندان در جایگاه منتظر ماندن و وابسته بودن قرار می‌گیرند نشان‌دهنده روابط قدرت نابرابر بین جوانان و سالمندان است.