چه تلخ است این سیب

پیش درآمد نخستین برخورد ما ایرانیان با اندیشه مدرن به عهد صفویان باز می‌گردد. این برخورد آغاز چالشی بود که از آن پس تاکنون جامعه ایران از درگیری با آن رهایی نیافته و منبع و منشاء بسیاری از تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی شده و تغییرات عظیمی در جامعه ایجاد کرده‌است. نخستین برخورد ایرانیان با نمایندگان فرهنگ غرب و اندیشه تجدد (در عهد صفویه) با بی‌اعتنایی نخبگان و جامعه ایران مواجه شد و مدت‌ها طول کشید تا در اواسط دوره قاجاریه مدرنیته غربی خود را بر جامعه ما تحمیل کند و نخبگان را در شوک فرو برد. برنارد لوییس اعتقاد دارد ایران به دلیل دور بودن از اروپا و وجود دو واسطه و حفاظ عثمانی و روسیه، دو مرحله مواجهه با غرب را طی کرده‌است. مرحله نخست دوران صفویه است که تحولات غرب را جدی نگرفته و با آن همراه نشده‌است و مرحله دوم از اواسط دوران قاجار شروع می‌شود که نتایج مدرنیته منجر به فاصله گرفتن غرب از ایران می‌شود و ایرانیان در جنگ‌های ایران و روسیه با این تحولات روبه رو می‌شوند و در شوک فرو می‌روند؛ شوکی که به گفته لوییس ما هنوز از آن خارج نشده‌ایم. بر خلاف عثمانی که در برخورد نخست، اندیشه مدرن را جدی می‌گیرد، مواجهه ایرانیان با نمایندگان فرهنگ غرب در عهد صفوی به شکل سطحی است و ضربه آنی و بیدار کننده از مواجهه با اندیشه مدرن به ما وارد نشده است. بی‌اعتنایی جامعه ما به تغییر پارادایمی و تحولات فرهنگی غرب در عصر صفویه مانع شکل‌گیری عقلانیت مدرن در ایران شده‌است، عقلانیتی که پوسته و ظاهر آن عقلانیت ابزاری و جانمایه و حقیقت آن عقلانیت انتقادی است. نتیجه تاسف آور است: ما ناگهان در عصر قاجار و در نتیجه شکست در جنگ‌های ایران و روسیه از خواب می‌پریم و با جهانی دگرگون مواجه می‌شویم، جهانی که ما را مقهور خود...