دیجیتالی‌سازی با کنترل متمرکز؛ ایران چگونه می‌خواهد بازار رمزارز را مهار کند؟

رویکرد ایران نسبت به تنظیم مقررات رمزارزها در اوایل سال ۲۰۲۵ به‌طور قابل توجهی تغییر کرده است و دولت دستورالعمل‌هایی برای نظارت و کنترل بازار کریپتو صادر کرده است. این اقدامات در بحبوحه خاموشی‌های گسترده برق، نگرانی‌ها درباره استخراج غیرقانونی بیت‌کوین و ادامه تأثیر تحریم‌های بین‌المللی انجام شده‌اند. از این‌رو دولت ایران به سمت نظارت بیشتر حرکت کرده و دستورالعمل‌هایی برای تنظیم بازارهای رمزارز صادر کرده است؛ در عین حال تلاش می‌کند فعالیت‌های استخراج غیرقانونی را کنترل کند.

علاوه بر این، این اقدامات به دولت امکان می‌دهد از جابه‌جایی مقادیر زیاد سرمایه توسط شهروندان بدون مشمول مالیات جلوگیری کند. بانک مرکزی ایران (CBI) اخیراً دستور به تعطیلی درگاه‌های پرداخت ریالی صرافی‌های رمزارزی داده است. یکی از دلایل اصلی مداخله بانک مرکزی، ابهام پیرامون عملیات این صرافی‌ها است؛ حجم تراکنش‌های صرافی‌های رمزارزی به چندین میلیارد دلار رسیده، در حالی که اپراتورهای این بخش هنوز مالیات پرداخت نکرده و صورت‌های مالی آن‌ها پنهان و غیرشفاف باقی مانده است.

این مقررات جدید همچنین با استراتژی‌های گسترده‌تر ایران برای کاهش اثرات تحریم‌های اقتصادی همسو است. با این حال، تنش‌ها میان اهداف نظارتی، ضرورت‌های اقتصادی و بحران‌های انرژی همچنان ادامه دارد و پرسش‌هایی درباره راهبرد مالی بلندمدت ایران مطرح می‌کند.

زمینه اطلاعاتی

در ژانویه ۲۰۲۵، دولت ایران دستورالعملی برای رسمی کردن مقررات بازار رمزارزها صادر کرد. بر اساس این دستور، پلتفرم‌های رمزارزی اکنون می‌توانند در چارچوب نظارتی، دسترسی مستقیم به درگاه‌های پرداخت داشته باشند و تمامی واسطه‌ها موظفند تراکنش‌های ریالی خود را به‌صورت شفاف از طریق حساب‌های مشخص شده و تأییدشده توسط بانک مرکزی انجام دهند.

تمرکز اختیارات در دست بانک مرکزی

رئیس‌جمهور ایران، مسعود پزشکیان، در نامه‌ای به محمدرضا فرزین، رئیس بانک مرکزی ایران، تأکید کرد که بانک مرکزی تنها مرجع مسئول تنظیم بازار رمزارز (رمزپول) است. این مسئولیت شامل تعیین شرایط مجاز برای نگهداری و تبادل دارایی‌های دیجیتال، صدور مجوزها، نظارت، تدوین چارچوب‌های مقرراتی و ارائه دستورالعمل‌های لازم برای رمزارزهای جهانی و استیبل‌کوین‌ها می‌شود.

تمامی فعالان حوزه رمزارز، شامل افراد، اشخاص حقوقی و کسب‌وکارها، مشمول نظارت بانک مرکزی هستند و تأسیس و فعالیت آن‌ها منوط به دریافت مجوز از بانک می‌باشد. علاوه بر این، بانک مرکزی ایران دسترسی مستقیم و نامحدود به تمامی داده‌ها، آمار و سوابق مرتبط با نهادهای فعال در حوزه رمزارز خواهد داشت.

بحران انرژی و مقصر جدید؛ استخراج غیرقانونی بیت‌کوین

در دسامبر ۲۰۲۴، ایران شاهد خاموشی‌های گسترده برق در مناطق مختلف بود و مقامات استخراج غیرمجاز بیت‌کوین را عامل تشدید کمبود انرژی دانستند. مقامات تأیید کردند که عملیات استخراج غیرقانونی در مقیاس وسیع کشف شده و خواستار اقدام قضایی شدند. نمایندگان بخش خصوصی گزارش داده‌اند که خسارت ناشی از خاموشی‌ها به ۲۰ میلیارد دلار رسیده است.

ایران استخراج رمزارز را در سال ۲۰۱۸ قانونی کرد اما این فعالیت را به‌طور دوره‌ای محدود یا ممنوع کرده است، به‌ویژه در زمان اوج مصرف انرژی. عملیات استخراج دارای مجوز با تعرفه‌های بالا مواجه هستند که باعث گسترش استخراج غیرمجاز زیرزمینی شده است. دولت همچنین شهروندان را برای گزارش فعالیت‌های غیرمجاز تشویق کرده است.

با این حال، زیرساخت انرژی ایران به دلیل فرسودگی نیروگاه‌ها، سوءمدیریت و تحریم‌های بین‌المللی شکننده باقی مانده است. مقامات همچنان برای صرفه‌جویی در انرژی مدارس و دفاتر دولتی را تعطیل می‌کنند و کمبود سوخت مشکلات داخلی را تشدید می‌کند. در سال ۲۰۲۴، ارزش ریال ایران در برابر دلار ۳۷٪ کاهش یافت و این امر شهروندان را به سمت دارایی‌های دیجیتال به‌عنوان پوشش تورمی سوق داد. در پاسخ، دولت در اوایل ژانویه ۲۰۲۵ به‌طور ناگهانی درگاه‌های پرداخت صرافی‌های رمزارزی را تعطیل کرد و دسترسی مردم به ابزارهای مالی جایگزین را محدودتر ساخت.

از کریپتور‌یال تا کنترل تراکنش‌های دیجیتال

در سال ۲۰۱۸، مرجع مرکزی همچنین پیشنهاد ایجاد یک رمزارز ملی برای تسهیل تجارت بین‌المللی را ارائه کرد. در ژانویه ۲۰۲۳، بانک مرکزی اعلام کرد که پروژه «کریپتو-ریال» از مرحله آزمایشی خود عبور کرده است و ارز دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) در اوایل مارس ۲۰۲۳ وارد مرحله آزمایشی شد. از ژانویه ۲۰۲۵، بانک مرکزی از طریق یک رابط برنامه‌نویسی کاربردی (API) تحت کنترل دولت، تراکنش‌های فیات به رمزارز را از سر گرفت و نظارت دولتی بر صرافی‌های دارایی دیجیتال افزایش یافت.

صرافی‌های ایرانی در سال ۲۰۲۲ نزدیک به ۳ میلیارد دلار تراکنش رمزارزی پردازش کردند که صرافی Nobitex ایران ۸۷٪ از این حجم را به خود اختصاص داد. دولت همچنین با روسیه در زمینه ایجاد استیبل‌کوین مبتنی بر طلا برای پرداخت‌های فرامرزی همکاری کرده است.

تتر، بازار ارز و مأموریت تازه بانک مرکزی

یکی از دلایل اصلی تعطیلی درگاه‌های پرداخت صرافی‌ها، کنترل بازار ارز و جلوگیری از سفته‌بازی در بازار تتر اعلام شد. این اقدام هم‌زمان با افزایش بی‌سابقه ارزش دلار آمریکا، که از ۸۰۰,۰۰۰ ریال عبور کرد، انجام شد و بسیاری آن را بخشی از تلاش‌های بانک مرکزی ایران برای تثبیت نرخ ارز دانستند.

تتر به‌عنوان استیبل‌کوین وابسته به دلار تقاضای قابل توجهی در ایران دارد و افزایش این تقاضا فشار اضافی بر نرخ ارز وارد می‌کند. بانک مرکزی نگران است که تقاضای بالا و فعالیت‌های تبادلی ممکن است به ناپایداری بیشتر بازار منجر شود.

عوامل کلیدی پشت مقررات جدید رمزارزی ایران

بسیاری از صرافی‌های رمزارزی در ایران شفافیت مالی ندارند و صورت‌های مالی دقیق ارائه نمی‌کنند. این وضعیت منجر به چالش‌های متعددی شده است؛ از جمله فرار مالیاتی با توجه به حجم بالای تراکنش‌ها، انتظار می‌رود صرافی‌ها مالیات پرداخت کنند، اما شواهدی مبنی بر رعایت گسترده آن وجود ندارد. استفاده غیرمجاز از دارایی‌های کاربران؛ گزارش‌ها حاکی از آن است که برخی صرافی‌ها از دارایی مشتریان برای تأمین نقدینگی یا سرمایه‌گذاری در بازارهای دیگر استفاده کرده‌اند) و پول‌شویی یعنی، عدم وجود سوابق دقیق تراکنش و هویت ناشناس خریدار و فروشنده، محیط مساعدی برای فعالیت‌های مالی غیرقانونی ایجاد کرده است.

علاوه بر این، گزارش‌ها نشان می‌دهند که برخی تسهیل‌کنندگان پرداخت، مسئول تسویه فوری تراکنش‌های صرافی، مقررات بانکی را نقض کرده‌اند. این تخلفات شامل ایجاد زیرساخت‌های غیرقانونی برای تسویه فوری، سفته‌بازی در بازار تتر و افزایش مصنوعی قیمت آن، عدم شفافیت تراکنش‌ها و استفاده از حساب‌های ناشناس بوده است.

سناریوی ژئوپلیتیکی

سناریوی داخلی: ایران با چالش‌های اقتصادی شدیدی از جمله تورم، کمبود برق و کاهش اعتماد عمومی به نهادهای مالی دولتی مواجه است. علاقه رو به رشد به رمزارزها نشان‌دهنده تمایل شهروندان برای پوشش ریسک در برابر عدم‌اطمینان اقتصادی و همچنین استفاده از روش‌های جایگزین برای انجام معاملات است. دولت ایران با اجرای اقدامات نظارتی تلاش دارد فرصت‌های اقتصادی ارائه‌شده توسط رمزارزها را با کنترل دقیق‌تر تراکنش‌های مالی متعادل کند و به‌ویژه از خروج سرمایه جلوگیری نماید. پروژه «ریال دیجیتال»، که انتظار می‌رود به‌عنوان پول الکترونیکی دولتی عمل کند، محور برنامه تهران برای دیجیتالی کردن عملیات مالی در حالی است که نظارت سختگیرانه حفظ شود.

سناریوی منطقه‌ای: ایران ظاهراً با روسیه برای ایجاد استیبل‌کوین مبتنی بر طلا به‌منظور تسهیل تجارت بین‌المللی و دور زدن تحریم‌ها همکاری دارد. دینامیک انرژی منطقه‌ای نقش کلیدی در سیاست‌های استخراج رمزارز ایران ایفا می‌کند. با وجود منابع انرژی گسترده، ایران در توزیع داخلی با مشکل مواجه است و استخراج غیرقانونی رمزارز فشار اضافی بر سیستم انرژی شکننده وارد می‌کند. چارچوب قانونی رمزارز در ایران می‌تواند بر کشورهای همسایه نیز تأثیر بگذارد، به‌ویژه آن‌هایی که به دنبال تنظیم مالی دیجیتال بدون از دست دادن کنترل دولت هستند.

سناریوی بین‌المللی: ایالات متحده و کشورهای اروپایی فعالیت‌های رمزارزی ایران را به‌ویژه در زمینه دور زدن تحریم‌ها و تراکنش‌های مالی غیرقانونی به دقت رصد می‌کنند. مشارکت بانک‌های بزرگ ایرانی در پروژه‌های بلاک‌چین مانند «کوک‌نوس» و «برنا» نگرانی‌هایی را درباره سیستم‌های مالی جایگزین ایجاد کرده است که ممکن است تراکنش‌های تحریم‌شده را تسهیل کنند. پذیرش ارز دیجیتال بانک مرکزی توسط تهران با روندهای جهانی در حوزه مالی دیجیتال همسو است، اگرچه اجرای آن بیشتر به‌منظور تقویت کنترل دولت طراحی شده و هدف آن افزایش تمرکز مالی است تا توسعه تمرکززدایی مالی.

نتیجه‌گیری

استراتژی دولت ایران نسبت به رمزارز نشان‌دهنده تلاش گسترده‌ای برای بهره‌گیری از ابزارهای مالی دیجیتال در حالی است که کنترل دقیق حفظ شود. توسعه همزمان نظارت قانونی و محدودیت تراکنش‌های غیرمتمرکز، تلاشی برای ادغام دارایی‌های دیجیتال در سیستم مالی تحت کنترل دولت را نشان می‌دهد. با این حال، چالش‌هایی مانند کمبود برق، اجرای مقررات استخراج و خطر خروج سرمایه همچنان باقی است.

در سطح داخلی، برخورد با عملیات استخراج غیرقانونی، بازتاب تلاش مستمر برای تعادل بین نوآوری اقتصادی و نگرانی‌های امنیت انرژی است. دولت در تلاش است تا بازار ارز را کنترل کرده، از سفته‌بازی جلوگیری کند، شفافیت مالی در صرافی‌ها را تضمین کند و تخلفات تسهیل‌کنندگان پرداخت را محدود نماید. تعطیلی درگاه‌های پرداخت صرافی‌ها باعث نگرانی گسترده کاربران شده است. فعالان اقتصادی معتقدند که این اقدام به جای کنترل بازار ارز، مشکلات موجود را تشدید کرده و بازارهای زیرزمینی را گسترش می‌دهد. آن‌ها از بانک مرکزی خواسته‌اند تا رویکردی همکارانه به جای برخوردی اتخاذ کند.

منبع: https://www.specialeurasia.com