پارک‌های فناوری ایران یا باغ‌های معلق بابِل آیا پارک‌های فناوری توانسته‌اند به هدف اصلی خود برسند؟

به گزارش پیوست، طبق آخرین اعلام سایت معاونت فناوری و نوآوری در زیست‌بوم فناوری و نوآوری کشور حدود ۵۹ پارک علم و فناوری وجود دارند. پارک‌هایی که به گفته برخی فعالان این حوزه بیشتر شبیه به برهوت و برخی دیگر به مکانی برای رشد و توسعه اکوسیستم فناوی و نوآوری تبدیل شده‌اند.

کتایون سپهری، از فعالان حوزه نوآوری و توسعه فناوری، معتقد است وضعیت پارک‌های علم و فناوری در ایران تصویر یک‌دست و همسانی ندارد؛ برخی پارک‌ها حتی در استان‌های کمتر برخوردار عملکردی درخشان‌تر از پارک‌های مستقر در کلان‌شهرها دارند.

در میان برهوت و بلوغ

سپهری با اشاره به نمونه‌های موفق پارک‌های نوآوری و فناوری در مناطق محروم می‌گوید: «پارک علم و فناوری سیستان‌ و بلوچستان یکی از پارک‌های قدیمی و فعال کشور است. به دلیل ثبات مدیریتی که از سال ۹۴ تا ۱۴۰۳ درآنجا برقرار بود علاوه بر ساخت‌و ساز در آن منطقه در اجرای برنامه‌های پیش‌بینی شده نیز پیشرفت زیادی کردند.»

سپهری ادامه می‌دهد: «تنها شاخص محرومیت اقتصادی نمی‌تواند تعیین‌کننده وضعیت پارک‌های فناوری باشد. درست است که امکانات استان‌ها متفاوت است، اما استمرار حضور مدیران، تیم‌های قوی و حمایت محلی تأثیر زیادی در موفقیت پارک‌ها دارد. مثلاً پارک خراسان شمالی و جنوبی هر دو بسیار فعالند و برنامه‌های خوبی برگزار می‌کنند. حتی مراکز رشد شهرستان‌هایی مثل شیروان هم در این استان‌ها پویا و فعال است. هرمزگان، بوشهر و سیستان‌وبلوچستان جزو استان‌هایی‌اند که پارک‌هایشان عملکرد خوبی دارند. نمی‌شود گفت فقط محرومیت اقتصادی باعث ضعف برخی پارک‌هاست. عواملی مثل ثبات مدیریتی، ارتباط مدیران با بدنه اجرایی استان و روحیه حمایت از برنامه‌های کوچک محلی باعث می‌شود چراغ بعضی پارک‌ها حتی در مناطق محروم‌، از کلان شهرها روشن‌تر بماند.»

تفکر بخش خصوصی لازمه رشد پارک‌های فناوری

امیر سرکندی بنیان‌گذار کارخانه نوآوری البرز از ضرورت تغییر رویکرد مدیریتی در پارک‌های فناوری می‌گوید و معتقد است یکی از مهم‌ترین دلایل تفاوت عملکرد پارک‌های علم و فناوری در کشور، به نوع تفکر و رویکرد مدیران آنها برمی‌گردد. او تأکید می‌کند: «پارک‌های فناوری باید تفکر بخش خصوصی داشته باشند، نه صرفاً نگاه تحقیق‌وتوسعه یا اتکا به بودجه‌های دولتی. اکوسیستم نوآوری واقعی، سیستمی خودگردان است که «تولید، مالی و فروش» را درون خود دارد و اگر به‌درستی شکل بگیرد، بدون تزریق پول دولتی هم می‌تواند رشد کند. پول دولتی باید جنبه حمایتی و تسهیل‌گر داشته باشد، نه اینکه تبدیل به منبع اصلی بقا شود.»

سرکندی با اشاره به دو مدل رایج در دنیا برای توسعه نوآوری، توضیح می‌دهد: «مدل نخست همان مدل STI یا Science Push است که ابتدا از اندیشه و علم آغاز می‌شود و سپس به فناوری، نوآوری، نمونه اولیه و در نهایت به بازار می‌رسد. این مدل در کشورهای پیشرفته مثل آمریکا جواب داده، اما اجرای آن در کشورهای در حال توسعه هزینه‌بر است. اما در سال‌های اخیر مدل دیگری با عنوان DUI از بازار به علم شکل گرفته است. در این روش ابتدا بازار و نیاز واقعی شناسایی می‌شود، بعد براساس آن نوآوری و فناوری موردنیاز طراحی می‌شود و در نهایت، اگر لازم بود، برای ساخت آن فناوری‌ها، سراغ آموزش و تولید علم می‌روند. نتیجه این مدل بسیار بهتر است چون بازار از همان ابتدا وجود دارد.»

بنیان‌گذار کارخانه نوآوری البرز یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های اکوسیستم‌های موفق را «زنده بودن دائمی» آنها می‌داند و می‌گوید: «پارک‌ها و کارخانه‌های نوآوری یعنی جایی که ۲۴ ساعت، ۷ روز هفته فعال باشند. نوآوری ساعت کاری نمی‌شناسد. بچه‌های نوآور ممکن است نیمه‌شب ایده بگیرند یا تا صبح کار کنند. پس باید محیطی داشته باشند که بتوانند زندگی و کارشان را در همان فضا پیش ببرند. در بخش خصوصی، چون هزینه‌ها مستقیماً از سمت بنیان‌گذاران پرداخت می‌شود، نتیجه‌محور رفتار می‌کنند. اما در ساختار دولتی، بودجه و ردیف وجود دارد، بنابراین گاهی انگیزه برای تلاش بیشتر از بین می‌رود.»

هم‌افزایی پارک‌ها و کارخانه‌های نوآوری

سرکندی یکی از عوامل کلیدی در موفقیت برخی پارک‌های علم و فناوری را «نگاه بازارمحور مدیران» آنها می‌داند و اضافه می‌کند: «پارک علم و فناوری سیستان‌وبلوچستان نمونه موفق این موضوع است که با مدیریت محمدنبی شهیکی شکل گرفت. ایشان بازار منطقه عمان را شناسایی کرد و بر اساس مزیت‌های محلی، پارک را به‌سمت تولید و صادرات سوق داد. موقعیت جغرافیایی یا سطح محرومیت منطقه به‌تنهایی عامل موفقیت نیست. در مناطق محروم، چون فرصت‌های درآمدی کمتر است، انگیزه برای خلق ثروت بیشتر می‌شود. برعکس، در شهرهای مرفه‌تر شاید انگیزه کمتری برای رشد اقتصادی وجود داشته باشد.پارک موفق، پارکی است که خروجی داشته باشد.»

او تأکید می‌کند: «نتیجه‌گرایی باید شاخص ارزیابی پارک‌ها باشد. مثل تیم فوتبال که اگر گل نزند، هرچقدر هم خوب بازی کند بازنده است. مضاف بر اینکه سه شاخص اصلی برای ارزیابی پارک‌های فناوری یعنی تعداد شرکت‌های دانش‌بنیانی که از پارک خارج می‌شوند و در بازار می‌مانند. میزان اشتغال ایجادشده توسط این شرکت‌ها و تعداد مسائل استانی یا ملی که توسط آنها حل می‌شود، باید ملاک ارزیابی قرار بگیرند.

سرکندی تأکید می‌کند که پارک‌ها و کارخانه‌های نوآوری رقیب یکدیگر نیستند و توضیح می‌دهد: «نباید بگوییم یا پارک داشته باشیم یا کارخانه. هر دو لازمند. پارک‌ها می‌توانند شعبه‌ای به کارخانه‌های نوآوری بدهند و از تسهیلات، معافیت‌ها و فضاهای خالی خود برای حمایت از اکوسیستم نوآوری استفاده کنند. در قانون نیز چنین امکانی پیش‌بینی شده است. مثل کارخانه نوآوری آزادی که شعبه‌ای از پارک فناوری پردیس محسوب می‌شود. او معتقد است اگر این مدل همکاری بین وزارت علوم و معاونت علمی تقویت شود، هم پارک‌ها بهره‌ورتر می‌شوند و هم کارخانه‌ها.»

پارک‌ها به مثابه موتور رشد نه پناهگاه فرار مالیاتی

علیرضا جعفر مدیر مرکز کارآفرینی شریف و عضو هیات مدیره پارک علم و فناوری شریف، پارک‌های علم و فناوری را قوی‌ترین بازیگر اکوسیستم نوآوری کشور می‌داند؛ نهادی که برخلاف شتاب‌دهنده‌ها و مراکز نوآوری، از حمایت‌های قانونی ویژه‌ای برخوردار است.

او در توضیح این موضوع می‌گوید: «پارک‌ها به واسطه امضای رئیس خود می‌توانند معافیت‌های مالیاتی گسترده‌ای به شرکت‌های مستقر بدهند؛ از معافیت مالیات بر عملکرد گرفته تا مالیات بر حقوق پرسنل. درحالی‌که معافیت‌های دانش‌بنیان فقط شامل یک محصول می‌شود، معافیت پارک شامل کل درآمد شرکت است. همین موضوع باعث شده پارک‌ها یک سر و گردن بالاتر از سایر نهادهای نوآوری باشند.»

با این حال، جعفر معتقد است این امتیازات گاهی جهت پارک‌ها را از مأموریت اصلی‌شان دور کرده است. او اضافه می‌کند: «در دنیا پارک‌های فناوری محلی برای شبکه‌سازی، رشد بازار و توسعه تحقیقاتی شرکت‌ها هستند، نه مأمنی برای فرار از مالیات. متأسفانه در ایران این ابزار تشویقی تبدیل به هدف شده و برخی شرکت‌ها فقط برای معافیت وارد پارک می‌شوند. این روند خطرناک است و احتمالاً در آینده قانون‌گذار محدودیت‌های بیشتری وضع خواهد کرد.»

او با اشاره به ریشه قانونی پارک‌ها می‌گوید: «برخلاف شرکت‌های دانش‌بنیان که دو قانون مشخص دارند، پارک‌ها هیچ قانون بالادستی مستقل ندارند و فقط در برنامه چهارم توسعه دهه ۸۰ به آنها اشاره شده؛ همان‌جا گفته شد پارک‌ها مانند مناطق آزاد از معافیت‌های مشابه برخوردارند. با وجود فقدان قانون صریح، ساختار اجرایی پارک‌ها بسیار منسجم است و شاید یکی از معدود بخش‌هایی باشد که وزارت علوم در آن سازوکار مدیریتی مؤثری دارد.»

به گفته جعفر، معاون فناوری و نوآوری وزیر علوم عملاً رئیس تمام پارک‌های کشور است و روسای پارک‌ها ماهی یک بار با هم دیدار دارند تا سیاست‌گذاری‌ها و بخشنامه‌ها را هماهنگ کنند. او درباره چالش‌های کنونی پارک‌ها هم توضیح می‌دهد: «وابستگی مالی به بودجه دولتی یکی از بزرگ‌ترین مشکلات پارک‌هاست. پارک باید پویا و چابک باشد، اما وقتی منتظر تخصیص بودجه می‌ماند، نمی‌تواند نقش تسهیلگر واقعی برای بخش خصوصی ایفا کند. در جلسات اخیر، همه مدیران پارک‌ها دنبال راهی هستند تا این وابستگی را کمتر کنند.»

جعفر همچنین ضعف توان مدیریتی در برخی پارک‌ها را مسئله‌ای جدی می‌داند و اضافه می‌کند: «مدیر پارک باید کسی باشد که اکوسیستم را بشناسد، بتواند برنامه طراحی و اجرا کند و شرکت‌ها را به رشد واقعی برساند. در غیر این صورت، پارک تبدیل به بنگاه اجاره فضا می‌شود. در دنیا پارک‌ها برنامه‌محورند، نه ملکی. مثلاً در هنگ‌کنگ هر پارک برای حوزه‌ای خاص مثل کوانتوم یا مقابله با بلایای طبیعی برنامه اختصاصی دارد؛ ما در ایران از این نگاه فاصله گرفته‌ایم.»

او همچنین به تفاوت عملکرد پارک‌ها در استان‌های مختلف اشاره کرده و تشریح می‌کند: «کارخانه نوآوری صنایع خلاق سیستان‌وبلوچستان حتی از تهران هم قوی‌تر است. پارک‌های کرمانشاه و شریف هم به‌دلیل حضور مدیران لیدر و پیشرو، توانسته‌اند جریان‌ساز باشند. ضمنا وزارت علوم در سال‌های اخیر نظارت خود را بر پارک‌ها افزایش داده و عملکرد هر پارک در رتبه‌بندی سالانه روی میزان بودجه‌اش تأثیر مستقیم دارد. با این حال، آماری رسمی از این رتبه‌بندی‌ها منتشر نمی‌شود. پارک‌های فناوری اگر بتوانند وابستگی خود را از بودجه‌های دولتی کم کنند و نقش خود را در بین‌المللی‌سازی شرکت‌ها پررنگ‌تر سازند، می‌توانند مهم‌ترین ستون توسعه اقتصاد نوآوری در ایران باشند.»