استراتژی‌های ملی هوش مصنوعی در منطقه عربی: مشروعیت بخشیدن در بخش عمومی و هم‌راستا با سیاست‌های موجود

با نفوذ روزافزون هوش مصنوعی در ابعاد مختلف زندگی روزمره، دولت‌ها برای تنظیم‌گری و مدیریت آن وارد عمل شده‌اند تا هم مزایا و فرصت‌های آن را شناسایی کنند و هم به آسیب‌ها و دغدغه‌های اخلاقی بپردازند. در همین راستا، بسیاری از کشورها در حال تدوین استراتژی‌های ملی هوش مصنوعی (NAS) هستند تا در برابر توازن ژئوپلیتیکی تازه‌ای که این فناوری رقم می‌زند، آماده باشند و بتوانند از ظرفیت‌های آن به‌طور مؤثر بهره‌برداری کنند. بررسی اسناد منتشرشده از پنج کشور عربی شامل امارات متحده عربی، عربستان سعودی، مصر، قطر و مراکش نشان می‌دهد که رویکرد آن‌ها به هوش مصنوعی حول شش محور اصلی شکل گرفته است: قرار گرفتن در چشم‌انداز ملی، نقش‌آفرینی در رشد اقتصادی، ایجاد فرصت‌های شغلی جدید، تقویت رهبری منطقه‌ای، نگرانی از خارج شدن فناوری از کنترل، و تهدید بالقوه برای اشتغال.

استراتژی‌های ملی هوش مصنوعی در جهان عرب

با گسترش نفوذ هوش مصنوعی در همه ابعاد زندگی، دولت‌ها به‌عنوان نهادهای تنظیم‌گر تلاش می‌کنند هم فرصت‌ها و تهدیدهای این فناوری را شناسایی کنند و هم پاسخی به دغدغه‌های اخلاقی آن بدهند. در حالی که بخش بزرگی از ظرفیت‌های ارزش‌آفرین هوش مصنوعی هنوز بالفعل نشده، بسیاری از کشورها تدوین استراتژی ملی هوش مصنوعی (NAS) را در دستور کار قرار داده‌اند تا خود را برای تغییرات ژئوپلیتیکی پیش‌رو آماده کنند و مسیر بهره‌برداری مؤثر از این فناوری را هموار سازند. این استراتژی‌ها به دولت‌ها کمک می‌کند تا چشم‌انداز خود را مشخص کنند، حوزه‌های اولویت‌دار را تعریف کرده و اقدامات اجرایی موردنیاز برای توسعه و به‌کارگیری هوش مصنوعی را تدوین کنند.

در کشورهای عربی خاورمیانه، استراتژی‌های ملی هوش مصنوعی بیشتر با هدف مشروعیت‌بخشی به استفاده از این فناوری در بخش عمومی و هماهنگ‌سازی آن با سیاست‌های موجود طراحی شده‌اند. تمرکز اصلی این اسناد بر منافع ملی است و تأکید دارند که هوش مصنوعی باید در چارچوب فرهنگ و ساختارهای سیاسی موجود به‌کار گرفته شود، نه آن‌که نظم حاکم را دگرگون کند. از این‌رو، استراتژی‌های منطقه بیشتر بر تقویت چشم‌اندازها و سیاست‌های فعلی دولت‌ها متمرکز بوده و کمتر به بازتعریف اولویت‌های کلان پرداخته‌اند.

اهمیت تدوین استراتژی‌ ملی: اولویت راهبردی دولت‌های منطقه

استراتژی‌های ملی هوش مصنوعی در کشورهای عربی بیش از آن‌که به بازتعریف اولویت‌های کلان ملی بپردازند، بر استفاده از ظرفیت این فناوری برای تقویت ساختارهای سیاسی موجود تمرکز دارند. با این حال، کارشناسان تأکید می‌کنند که دولت‌ها باید نقش فعال‌تری ایفا کنند و همه ذی‌نفعان، از بخش خصوصی تا نهادهای علمی و مدنی، را در مسیر شکل‌دهی به یک جامعه مبتنی بر هوش مصنوعی مسئولانه و سودمند هدایت نمایند.

رصدخانه سیاست‌گذاری هوش مصنوعی OECD در سال ۲۰۲۱ گزارش داد که تاکنون بیش از ۲۰۰ استراتژی و برنامه ملی در این حوزه در سطح جهان منتشر شده است؛ آماری بی‌سابقه که نشان می‌دهد هیچ فناوری دیگری در تاریخ تا این اندازه هم‌زمان در دستور کار دولت‌های مختلف قرار نگرفته است. این روند بیانگر آن است که هوش مصنوعی به اولویتی راهبردی و به صحنه‌ای تازه برای رقابت میان کشورها بدل شده است. در جهان عرب نیز پنج کشور تاکنون استراتژی ملی خود را ارائه کرده‌اند: امارات متحده عربی (۲۰۱۸)، قطر (۲۰۱۸)، مصر (۲۰۱۹)، عربستان سعودی (۲۰۲۰) و اردن (۲۰۲۰). بررسی این اسناد می‌تواند روشن سازد که هوش مصنوعی در سیاست‌گذاری‌های منطقه‌ای چگونه بازنمایی و چه جایگاهی برای آن ترسیم شده است.

روش‌شناسی تحلیل اسناد NAS

آمادگی کشورهای عربی برای پذیرش هوش مصنوعی

کشورهای عربی به‌طور فزاینده‌ای اهمیت هوش مصنوعی را در تحول اقتصادی و دیجیتال درک کرده‌اند و با سرمایه‌گذاری در پروژه‌های مرتبط، تدوین استراتژی‌های ملی و گسترش همکاری‌های بین‌المللی، مسیر خود را برای ادغام این فناوری در بخش‌های مختلف هموار ساخته‌اند. این تلاش‌ها نشان می‌دهد که دولت‌های منطقه قصد دارند به‌طور جدی در صف مقدم انقلاب فناوری قرار گیرند. در همین راستا، چارچوب‌های قانونی و مقرراتی نیز در حال شکل‌گیری است تا علاوه بر تسهیل رشد هوش مصنوعی، حفاظت از داده‌ها و حریم خصوصی را تضمین کند. در این میان، امارات متحده عربی و عربستان سعودی با اجرای ابتکارات گسترده و جذب نخبگان جهانی، به‌عنوان پیشگامان منطقه‌ای شناخته می‌شوند و الگویی برای سایر کشورها فراهم آورده‌اند.

در ادامه، جدول ۲ سطح آمادگی کشورهای عربی برای بهره‌برداری از هوش مصنوعی را بر اساس «شاخص آمادگی هوش مصنوعی» (AI Readiness Index) منتشرشده توسط مؤسسه Oxford Insights در سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۱ نشان می‌دهد. این شاخص جایگاه دولت‌ها را در حوزه سیاست‌گذاری، زیرساخت، سرمایه انسانی و ظرفیت‌های فناورانه ارزیابی می‌کند.

در واقع در منطقه، امارات متحده عربی و قطر بالاترین سطح آمادگی برای بهره‌گیری از هوش مصنوعی را دارند؛ قطر در سال ۲۰۲۱ با رسیدن به رتبه ۲۶، بهترین عملکرد میان کشورهای عربی را ثبت کرد. در مقابل، کشورهای بحران‌زده‌ای مانند سوریه، لیبی، سومالی و کومور یا رتبه‌های پایینی داشتند و در برخی سال‌ها فاقد داده (N/A) بودند. روند کلی نشان می‌دهد که بیشتر کشورهای منطقه در فاصله سه سال گذشته، جایگاه خود در شاخص آمادگی هوش مصنوعی را بهبود داده یا حداقل تثبیت کرده‌اند.

نحوه بازنمایی هوش مصنوعی در منطقه عربی

فناوری‌هایی مانند هوش مصنوعی در تعامل با روایت‌ها و فرهنگ‌های ریشه‌دار، به شکلی تحول‌آفرین در جوامع تأثیر می‌گذارند و گفت‌وگوهای عمومی، سیاست‌گذاری و نحوه بهره‌گیری از فناوری را شکل می‌دهند. کشورهای عربی نیز از این ظرفیت آگاه بوده و استراتژی‌های ملی خود را با اهداف اجتماعی، اقتصادی و سیاسی تدوین کرده‌اند؛ این استراتژی‌ها هوش مصنوعی را نه به‌عنوان یک فناوری خنثی، بلکه به‌عنوان ابزاری با پیامدها و کاربردهای خاص فرهنگی و سیاسی در هر کشور بازنمایی می‌کنند.

استراتژی ملی امارات متحده عربی (UAE)

استراتژی ملی هوش مصنوعی امارات با چشم‌انداز تبدیل کشور به یک رهبر جهانی در این حوزه تدوین شده و بر ایجاد زیست‌بومی مناسب برای توسعه فناوری، جذب و آموزش استعدادها، بهره‌گیری از هوش مصنوعی در خدمات مشتریان و نهادهای دولتی و کاربرد آن برای افزایش ارزش عمومی و حل چالش‌های اجتماعی تمرکز دارد. این استراتژی حوزه‌های مدیریت و دولت، تولید و ساخت‌وساز، سلامت، آموزش، فناوری اطلاعات و ارتباطات و خدمات مالی را پوشش می‌دهد و هوش مصنوعی را به‌عنوان فناوری تحول‌آفرینی معرفی می‌کند که می‌تواند رشد تمامی بخش‌های کشور را شتاب دهد و در تحقق هدف بلندمدت امارات برای تبدیل شدن به بهترین کشور جهان تا سال ۲۰۷۱ نقش اساسی داشته باشد. علاوه بر این، بر اهمیت حمایت دولت، همکاری میان ذی‌نفعان و توسعه نیروی انسانی ماهر در حوزه هوش مصنوعی برای بهره‌برداری مسئولانه و اخلاق‌مدار از این فناوری تأکید شده است.

 استراتژی هوش مصنوعی در قطر

قطر یکی از کشورهای پیشرو در بهره‌گیری از هوش مصنوعی است و استراتژی ملی این فناوری در این کشور با هدف نقش‌آفرینی AI در تمامی جنبه‌های زندگی، کسب‌وکار و حکومت تدوین شده است. قطر قصد دارد با استفاده از هوش مصنوعی کیفیت زندگی شهروندان را بهبود دهد، خدمات را هوشمندتر ارائه کند و اقتصاد را تقویت نماید. چشم‌انداز این کشور، تبدیل شدن به الگویی در استفاده مسئولانه و اثرگذار از هوش مصنوعی است؛ مفهومی که در این استراتژی با عنوان «AI+X» مطرح شده و نشان‌دهنده ادغام هوش مصنوعی با تمامی حوزه‌های زندگی و اقتصاد است. بخش‌های اصلی این استراتژی شامل اخلاق و حکمرانی، زیرساخت‌های داده و محاسبات، تنوع‌بخشی به اقتصاد، آموزش، سلامت، اقتصاد دانشی و حمل‌ونقل است. هوش مصنوعی در این چارچوب به‌عنوان فناوری تحول‌آفرین معرفی شده که می‌تواند نوآوری، توسعه اقتصادی و تحقق اهداف ملی را پیش ببرد و اهمیت آموزش، دسترسی به داده‌ها، اشتغال، پژوهش و اخلاق برای ایجاد زیست‌بوم پایدار AI در قطر به‌طور ویژه مورد تأکید قرار گرفته است.

استراتژی ملی هوش مصنوعی مصر

چشم‌انداز استراتژی ملی هوش مصنوعی مصر، بهره‌گیری از این فناوری برای پیشبرد اهداف توسعه پایدار و تبدیل کشور به بازیگری فعال در عرصه بین‌المللی است، به‌گونه‌ای که AI به خدمت تمامی مردم درآید و همکاری‌های منطقه‌ای در آفریقا و کشورهای عربی تقویت شود. استراتژی مصر حوزه‌هایی مانند کشاورزی، مدیریت آب و محیط‌زیست، پردازش زبان طبیعی عربی، برنامه‌ریزی اقتصادی، بهداشت، امور مالی، تولید و زیرساخت‌های هوشمند را هدف قرار داده و هوش مصنوعی را فناوری‌ای تحول‌آفرین می‌داند که می‌تواند رشد GDP و توسعه اقتصادی و اجتماعی را تا سال ۲۰۳۰ به‌طور چشمگیری ارتقا دهد. هم‌زمان، این استراتژی به چالش‌هایی چون نابرابری جنسیتی، تهدید فرهنگ و زبان و خطرات کنترل‌نشده فناوری توجه دارد و بر ضرورت توسعه هوش مصنوعی محور انسان، پیاده‌سازی مسئولانه و گفت‌وگوی چندجانبه برای بهره‌برداری از AI در جهت خیر عمومی تأکید می‌کند.

استراتژی هوش مصنوعی اردن

چشم‌انداز استراتژی ملی هوش مصنوعی اردن بر استفاده از این فناوری به‌عنوان عاملی کلیدی برای افزایش کارایی و عملکرد نهادهای دولتی و خصوصی و تبدیل کشور به پیشروی منطقه‌ای متمرکز است، در حالی که پیامدهای منفی احتمالی آن نیز مدنظر قرار گرفته است. این استراتژی حوزه‌هایی مانند کشاورزی، امنیت سایبری، انرژی و فناوری‌های پاک، محیط زیست، خدمات مالی، سلامت، عدالت و حفاظت اجتماعی، صنعت، حمل‌ونقل و مخابرات را پوشش می‌دهد و هوش مصنوعی را ابزاری برای کاهش شکاف اقتصادی، ارتقای رشد اقتصادی و بهبود عملکرد نهادها معرفی می‌کند. هوش مصنوعی در این سند فناوری تحول‌آفرینی شناخته شده که می‌تواند کیفیت خدمات دولتی را افزایش دهد، توسعه اقتصادی را تسریع کند، نوآوری و کارآفرینی را تشویق نماید و زمینه ایجاد یک اقتصاد پایدار دیجیتال را فراهم آورد، و از این طریق به تحقق اهداف توسعه پایدار و جایگاه اردن به‌عنوان قطب فناوری منطقه کمک کند.

‌جمع‌بندی رویکرد منطقه عربی در چشم‌انداز توسعه هوش مصنوعی

تحلیل استراتژی‌های ملی هوش مصنوعی در منطقه عربی نشان می‌دهد که این فناوری به‌طور گسترده به‌عنوان محرکی برای رشد ملی و تحقق اهداف بلندمدت کشورها مورد توجه است، مانند بهره‌گیری امارات از AI برای دستیابی به چشم‌انداز «بهترین شدن در جهان تا سال ۲۰۷۰». در عین حال، این استراتژی‌ها اهداف و روایت‌های متنوعی را دنبال می‌کنند که می‌توان آن‌ها را در چند دسته اصلی خلاصه کرد: هوش مصنوعی به‌عنوان محرک رشد اقتصادی از طریق افزایش بهره‌وری و کارایی و ارتقای بخش‌هایی مانند بهداشت، آموزش و حمل‌ونقل که تا ۲۵ درصد به GDP کمک می‌کنند؛ هوش مصنوعی به‌عنوان ایجادکننده فرصت‌های شغلی جدید در حوزه‌هایی مانند تحلیل داده‌های بزرگ، پردازش زبان طبیعی و هوش تجاری و نیز تقویت حرفه‌های سنتی؛ هوش مصنوعی به‌عنوان تسهیل‌کننده رهبری منطقه‌ای، با توانایی پیشتازی کشورها در عرصه جهانی؛ همزمان، چالش‌هایی نیز شناسایی شده‌اند، از جمله ریسک از کنترل خارج شدن فناوری در صنایع حیاتی، آسیب‌پذیری در برابر اختلالات دیجیتال و جنگ سایبری، و تهدید برای اشتغال افراد فاقد مهارت‌های لازم، به‌ویژه در بخش‌هایی مانند بهداشت و حمل‌ونقل.