بایدها و نبایدهای هوش مصنوعی در ایران؛ ۹+ ۴ نکته

هوش مصنوعی به عنوان یکی از فناوری‌های تحول‌آفرین قرن حاضر توانسته است تحولات گسترده‌ای در حوزه‌های مختلف از جمله سلامت، آموزش، صنعت، حمل‌ونقل و حتی حکمرانی ایجاد کند. ایران نیز در جایگاه کشوری با پتانسیل‌های علمی و فناوری بالا، در سال‌های اخیر کوشیده است از این فناوری بهره‌برداری کند. با این حال، به دلیل چالش‌های ساختاری، اقتصادی و فرهنگی، استفاده از هوش مصنوعی در ایران نیازمند تدوین بایدها و نبایدهایی است تا بتوان از فرصت‌های آن بهره برد و از تهدیدهای احتمالی جلوگیری کرد. در این نوشتار، به بررسی بایدها و نبایدهای هوش مصنوعی و پایش وضع موجود در ایران پرداخته می‌شود.

بایدهای هوش مصنوعی در ایران

۱- استقرار سکوهای جمع‌آوری داده

اجرای قانون دوام (داده‌ها و اطلاعات ملی) برای دسترسی به داده‌های دستگاه‌های حاکمیتی، با رعایت محرمانگی و گمنام‌سازی اطلاعات خصوصی، از نیازهای ضروری گسترش هوش مصنوعی در ایران است. ایجاد سکوهای جمع‌آوری و پالایش داده‌ها در صنایعی مانند فولاد، پتروشیمی، معادن،‌ شرکت‌های تولید، انتقال و توزیع سوخت و انرژی، برای توسعه دوقلوهای دیجیتالی صنعتی و سامانه‌های تحلیل داده، از الزامات اساسی پیشرفت هوش مصنوعی در کشور محسوب می‌شود. همچنین، حمایت از انتشار مجموعه‌های بزرگ داده‌های متنی برچسب‌خورده به زبان فارسی و پایگاه‌های تصویری متنوع بومی به تسهیل توسعه مدل‌های زبانی بزرگ (LLM) و مدل‌های دیداری-زبانی (VLM) متناسب با فرهنگ ایرانی کمک شایانی خواهد کرد.

۲- راه‌اندازی ابر GPU ملی

برای ایجاد نهضت توسعه هوش مصنوعی در کشور در کوتاه‌مدت، لازم است دولت با همکاری بخش خصوصی، سرمایه‌گذاری‌هایی برای واردات تعداد زیادی تراشه‌ گرافیکی پرقدرت انجام دهد تا بتوان مزرعه‌های GPU را در داخل کشور راه‌اندازی کرد. این اقدام باعث می‌شود سرویس‌های ارزان‌قیمت GPU برای شرکت‌های بخش خصوصی، دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های داخلی فراهم شود. برای تحقق این هدف، توسعه فناوری‌های لازم به منظور تولید خوشه‌های GPU متصل به هم امری ضروری است. در بلندمدت، راه‌اندازی خط تولید تراشه‌های گرافیکی داخلی باید به یکی از اولویت‌های اصلی شرکت‌های بزرگ داخلی، دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی تبدیل شود. تجاری‌سازی این تراشه‌ها و رقابت با محصولات خارجی، کلید بقا و تداوم موفقیت این خط تولید خواهد بود.

۳- توسعه زیرساخت‌های شبکه‌ها

برای استفاده موثر از هوش مصنوعی، ایران باید زیرساخت‌های قدرتمندی در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) ایجاد کند. این کار مستلزم گسترش شبکه‌های اینترنت پرسرعت، بهبود دسترسی به داده‌های باکیفیت و راه‌اندازی مراکز داده پیشرفته است. بدون چنین زیرساخت‌هایی، توسعه و اجرای سیستم‌های هوش مصنوعی با موانع بزرگی روبه‌رو خواهد شد. همچنین، ساخت سخت‌افزارها و سرورهای داخلی که از نظر امنیتی کاملاً مطمئن باشند، به‌ویژه از جنبه دفاعی و پدافندی، ضروری است.

۴- توسعه پلتفرم‌های MLOps در کشور

راهکار MLOps (Machine Learning Operations) به عنوان یک چارچوب موثر برای حل مشکل صنعتی‌سازی هوش مصنوعی مطرح شده است. این راهکار با هدف ساده‌سازی زیرساخت‌ها و محیط‌های عملیاتی برای متخصصان هوش مصنوعی، سرعت توسعه مدل‌ها و محصولات هوش مصنوعی را افزایش می‌دهد. از طریق خودکارسازی فرایندهای توسعه و آموزش مدل‌ها، MLOps امکان مدیریت و اجرای این فرایندها را به شکلی خودکار و تکرارپذیر فراهم می‌کند.

۵- تاسیس آزمایشگاه ملی هوش مصنوعی

هوش مصنوعی حوزه‌ای پویاست. برای رقابت ایران در این عرصه، سرمایه‌گذاری گسترده در تحقیقات و توسعه ضروری است. این سرمایه‌گذاری باید هم در بخش دولتی و هم در بخش خصوصی صورت گیرد و شامل حمایت از پروژه‌های تحقیقاتی، تامین مالی استارت‌آپ‌ها و راه‌اندازی مراکز تحقیقاتی تخصصی باشد. در برنامه هفتم توسعه راه‌اندازی یک آزمایشگاه ملی در نظر گرفته شده است. برای هدایت موثر این تحقیقات، باید رویکردی مساله‌محور پیشه شود و چالش‌های کلیدی کشور، مانند ناترازی انرژی، آلودگی هوا، ترافیک و امنیت غذایی در کانون توجه قرار گیرد.

۶- تدوین سیاست‌ها و قوانین مناسب

برای استفاده مسئولانه از هوش مصنوعی، ایران نیازمند تدوین سیاست‌ها و قوانین جامع است. این قوانین باید مسائلی مانند حریم خصوصی، امنیت داده‌ها، اخلاق هوش مصنوعی و مسئولیت‌پذیری در قبال تصمیمات اتخاذشده از سوی سیستم‌های هوش مصنوعی را پوشش دهد. همچنین، این قوانین باید به گونه‌ای طراحی شوند که از یک سو از حقوق شهروندان محافظت کند و از سوی دیگر مانع پیشرفت فناوری نشود. به همین دلیل تدوین قوانین تنظیم‌گری هوش مصنوعی نیازمند مشارکت فعال بخش خصوصی است.

۷- آموزش و توانمندسازی نیروی انسانی

علاوه ‌بر گسترش سواد عمومی هوش مصنوعی در بین عموم مردم، مدیران، صنف‌ها و قشرهای مختلف لازم است به تربیت نیروی توسعه‌دهنده هوش مصنوعی توجه ویژه‌ای شود. هوش مصنوعی نیازمند نیروی انسانی متخصص و ماهر است. ایران باید در حوزه آموزش و توانمندسازی نیروی انسانی سرمایه‌گذاری کند. این سرمایه‌گذاری عبارت از تشکیل دوره‌های آموزشی تخصصی در دانشگاه‌ها، برگزاری کارگاه‌ها و دوره‌های آموزشی برای متخصصان و همچنین تشویق دانش‌آموزان به تحصیل در رشته‌های مرتبط با هوش مصنوعی در رده‌های مختلف آموزش و پرورش است.

۸- همکاری بین‌المللی

هوش مصنوعی یک حوزه جهانی است و ایران نباید به‌تنهایی در این مسیر در همه شاخه‌ها چرخ را از اول اختراع کند. بنابراین، ایران باید درصدد برقراری همکاری‌های بین‌المللی با کشورها، سازمان‌ها و شرکت‌های پیشرو در حوزه هوش مصنوعی باشد. کشورهای عضو پیمان شانگهای و همچنین بریکس در اولویت همکاری قرار دارند. این همکاری‌ها می‌تواند شامل مشارکت در پروژه‌های تحقیقاتی بین‌المللی، تبادل دانش و فناوری و حضور فعال در مجامع بین‌المللی مرتبط با هوش مصنوعی باشد.

۹- توجه ویژه به دانش هوش مصنوعی

هوش مصنوعی دانشی بین‌رشته‌ای است و بر اثر کاربست آن در جامعه برای بسیاری از ساحت‌های علوم انسانی مسائل جدیدی را خلق می‌کند. توجه ویژه به فلسفه هوش مصنوعی، اخلاق هوش مصنوعی، فقه و حقوق هوش مصنوعی، علوم اجتماعی محاسباتی، مدیریت و اقتصاد دیجیتالی از لوازم این نگاه فرابخشی است. هوش مصنوعی با ورود به حوزه‌هایی مانند حقوق، روان‌شناسی، جامعه‌شناسی، فلسفه و اخلاق، پرسش‌ها و چالش‌های نوینی طرح می‌کند؛ برای مثال، استفاده از هوش مصنوعی در سیستم‌های قضایی ممکن است به مسائلی مانند عدالت الگوریتمی، شفافیت و مسئولیت‌پذیری منجر شود. هوش مصنوعی با تغییر شیوه‌های تعامل انسان‌ها با فناوری، بر فرهنگ، هویت و ارزش‌های اجتماعی تاثیر می‌گذارد. این تاثیرها مستلزم بررسی‌های عمیق در حوزه‌های انسان‌شناسی و مطالعات فرهنگی است.

هوش مصنوعی پرسش‌های اخلاقی و فلسفی جدیدی درباره ماهیت انسان، اختیار، مسئولیت و مرزهای اخلاقی فناوری پیش می‌کشد. برای مثال، تصمیم‌گیری‌های خودکار به وسیله سیستم‌های هوش مصنوعی ممکن است به بحث‌هایی درباره مسئولیت اخلاقی و حقوقی بینجامد. هوش مصنوعی با ایجاد تحول در بازار کار، جابه‌جایی مشاغل، آموزش و ارتباطات، ساختارهای اجتماعی و اقتصادی را تحت تاثیر قرار می‌دهد. این تغییرات نیازمند تحلیل‌های جامعه‌شناختی و اقتصادی است.

نبایدهای هوش مصنوعی در ایران

۱- تصدی‌گری حاکمیت

یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های هوش مصنوعی این است که دولت در راه‌اندازی و توسعه سامانه‌های زیرساختی، رقیب بخش خصوصی شود. دولت باید با تعیین چارچوب‌های قانونی و استانداردهای فنی، اطمینان حاصل کند که سامانه‌های هوش مصنوعی از سوی بخش خصوصی به‌ گونه‌ای توسعه می‌یابند که از نظر اخلاقی، امنیتی و حریم خصوصی قابل اعتماد باشند. حاکمیت باید در راه‌اندازی زیرساخت‌های ضروری مانند مراکز داده پیشرفته، شبکه‌های پرسرعت اینترنت و سکوهای محاسباتی قدرتمند بر بستر بخش خصوصی، ایجاد اکوسیستم نوآوری، حمایت از تحقیقات و توسعه و نظارت و پایش رعایت استانداردها سرمایه‌گذاری کند تا بستر سالم رقابتی برای توسعه و اجرای سامانه‌های هوش مصنوعی از سمت بخش خصوصی فراهم شود.

۲- وابستگی بیش از حد به فناوری‌های خارجی

ایران نباید طوری عمل کند که به فناوری‌ها و سکوهای خارجی وابسته شود. این وابستگی می‌تواند به از دست دادن استقلال فناوری و افزایش آسیب‌پذیری در برابر تحریم‌ها و محدودیت‌های بین‌المللی منتهی شود. بنابراین، ایران باید در فکر توسعه فناوری‌های بومی و کاهش وابستگی به فناوری‌های خارجی باشد. در حوزه تراشه، سکوهای جمع‌آوری و تحلیل داده، بسترها و پروتکل‌های ارتباطی، شبکه‌های اجتماعی حاوی سرویس‌های مورد نیاز جامعه، پایگاه‌های کلان داده، موتورهای جست‌وجو و سامانه‌های گفت‌وگومحور نباید وابستگی شدیدی به خارج از کشور وجود داشته باشد.

۳- غفلت و بی‌توجهی به نیروی انسانی

نیروی انسانی ماهر در حوزه هوش مصنوعی، یکی از مهم‌ترین دارایی‌های هر کشور برای پیشرفت در این فناوری است. برای حفظ و بهره‌برداری موثر از این سرمایه ارزشمند، باید اولاً در نظر داشته باشیم فراهم کردن فضای کاری خلاقانه، امکانات پیشرفته و پروژه‌های چالش‌برانگیز می‌تواند انگیزه متخصصان هوش مصنوعی را افزایش دهد و از مهاجرت آنها جلوگیری کند. دوم پرداخت حقوق و مزایای متناسب با مهارت‌ها و تجربیات نیروی انسانی، همراه با ارائه امکانات رفاهی مانند بیمه‌های تکمیلی، تسهیلات مسکن و برنامه‌های سلامت، به حفظ این نیروها کمک می‌کند. سوم تامین مالی پروژه‌های تحقیقاتی و حمایت از ایده‌های نوآورانه، به متخصصان امکان می‌دهد در حوزه‌های دلخواه خود فعالیت کنند و به دستاوردهای ارزشمندی برسند.

چهارم تشکیل انجمن‌ها، شبکه‌های تخصصی و گروه‌های کاری برای تبادل دانش و تجربه، به تقویت حس تعلق و همکاری بین متخصصان کمک می‌کند. پنجم فراهم کردن فرصت‌های مشارکت در پروژه‌های بزرگ ملی و بین‌المللی، به متخصصان این امکان را می‌دهد که در سطح جهانی مطرح شوند و تجربیات ارزشمندی کسب کنند. ششم توجه به نیازهای شخصی و خانوادگی نیروی انسانی با ارائه برنامه‌های انعطاف‌پذیر کاری، مرخصی‌های تشویقی و برنامه‌های تفریحی، به افزایش رضایت شغلی آ‌نها کمک می‌کند. خلاصه اینکه با ایجاد بسترهای مناسب برای فعالیت و پیشرفت در داخل کشور، می‌توان از مهاجرت متخصصان به دیگر کشورها جلوگیری کرد و از ظرفیت آنها برای توسعه ملی بهره برد.

۴- بی‌توجهی به پایش و ارزیابی مستمر

هوش مصنوعی یک حوزه پویا و در حال تحول محسوب می‌شود و نیازمند پایش و ارزیابی مستمر است. ایران نباید به گونه‌ای عمل کند که پس از پیاده‌سازی سیستم‌‌‌‌‌های هوش مصنوعی، آنها را بدون نظارت و ارزیابی رها کند. باید مکانیسم‌هایی برای پایش مستمر عملکرد سیستم‌های هوش مصنوعی و ارزیابی تاثیرات آنها بر جامعه و اقتصاد معین شود.

جمع‌بندی

در حال حاضر، ایران در حوزه هوش مصنوعی گام‌های اولیه را برداشته است. برخی از دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی مشغول انجام پروژه‌های تحقیقاتی در این حوزه هستند و استارت‌آپ‌هایی نیز در زمینه‌های مختلف هوش مصنوعی فعال شده‌ است. با این حال، هنوز چالش‌های زیادی وجود دارد. زیرساخت‌های فناوری اطلاعات باید تقویت شود، قوانین و سیاست‌های جامعی در این حوزه وجود ندارد و سرمایه‌گذاری در تحقیقات و توسعه کافی نیست. علاوه بر این، همکاری‌های بین‌المللی محدود است و بخش خصوصی به اندازه کافی درگیر نشده است. هوش مصنوعی فرصت‌های زیادی برای ایران فراهم می‌کند، اما به شرطی که به‌درستی مدیریت شود. ایران باید با توسعه زیرساخت‌ها، سرمایه‌گذاری در تحقیقات، راه‌اندازی ابر محاسباتی داده و تراشه گرافیکی، تاسیس آزمایشگاه ملی هوش مصنوعی با دستور حل مشکلات و چالش‌های کشور، آموزش نیروی انسانی و ایجاد همکاری‌های بین‌المللی، از این فناوری بهره‌برداری کند.

در عین حال، باید از وابستگی بیش از حد به فناوری‌های خارجی پرهیز کند. پایش مستمر وضع موجود و ارزیابی تاثیرات هوش مصنوعی نیز از جمله اقدامات ضروری است که باید در دستور کار قرار گیرد. علاوه ‌بر اینکه هوش مصنوعی را به چشم یک فناوری و ابزار توانمندساز می‌بینیم، باید به آن به عنوان خالق مسائل جدید در حوزه‌های علوم انسانی دیجیتالی و فرهنگ بومی نیز توجه کنیم. این نگاه نه‌تنها چالش‌ها بلکه فرصت‌های منحصربه‌فردی برای ایران به همراه دارد و از نقاط قوت ما محسوب می‌شود. پرداختن به این ابعاد، از ضرورت‌های اندیشه‌ورزی ما ایرانیان در عصر هوش مصنوعی است. با رعایت این بایدها و نبایدها، ایران می‌تواند از هوش مصنوعی به عنوان ابزاری قدرتمند برای پیشرفت و توسعه استفاده کند.