گزارش شاخص‌های هوش مصنوعی ایران ۱۴۰۳: از مسیر عقب ماندیم

به گزارش پیوست، در گزارش شاخص‌های هوش مصنوعی ایران ۱۴۰۳ وضعیت کشور با ۱۳ کشور دیگر مورد مقایسه قرار گرفته است. این کشورها به سه دسته کلی کشورهای منطقه، منتخب و پیشرو تقسیم می‌شوند.

این گزارش با همکاری مرکز استراتژی و تحول هوش مصنوعی شریف و آزمایشگاه سیاست دانشکده مدیریت و اقتصاد دانشگاه شریف با حمایت ستاد اقتصاد دیجیتال معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری تدوین شده است. فراهم کردن امکان مقایسه داده‌محور وضعیت ایران با کشورهای پیشرو و رقیب در حوزه هوش مصنوعی هدف طراحی این شاخص‌ها عنوان شده است.

کارکرد اول: توسعه دانش

ایران از منظر کیفیت و کمیت مقالات هوش مصنوعی در حال حاضر در جایگاه دوم منطقه قرار دارد. پیش‌بینی می‌شود با طی شدن روند به همین وضعیت، ایران جایگاه فعلی را نیز از دست خواهد داد و ترکیه و امارات جایگزین آن می‌شوند.

میانگین رشد تعداد مقالات هوش مصنوعی در کشور پایین‌تر از میانگین جهانی است. از سال ۲۰۱۹ به بعد این روند کاهشی شد. روند نزولی تولید مقالات هوش مصنوعی منجر شد تا ایران موضع خوب خود را که از سال ۲۰۱۳ در سطح جهانی در اختیار داشت از دست داده و در جایگاه دوم منطقه پس از عربستان قرار بگیرد.

باید گفت بر اساس ارزیابی داده‌های موجود می‌توان نتیجه گرفت که رشد مقالات حوزه هوش مصنوعی با شتاب قابل توجهی در جریان است. هرچند که بر پایه نوع سند منتشر شده روند رشد متفاوت است اما می‌توان گفت کماکان مقالات پژوهشی و مقالات کنفرانسی ۲ مدل اصلی ارائه و گسترش دانش در زمینه هوش مصنوعی است.

میزان مقالات هوش مصنوعی کشور از تعداد ۱۹۰۶ مقاله در سال ۲۰۱۹ به ۳۵۲۵ مقاله در سال ۲۰۲۳ رسیده است. این افزایش وسیع نشان‌دهنده علاقه و تمرکز بیشتر روی پژوهش‌های هوش مصنوعی در سال‌های اخیر است. نکته قابل توجه، کاهش درصد رشد مقالات هوش مصنوعی کشور از سال ۲۰۱۹ است که البته این وضعیت به وضعیت جهانی در این رابطه شباهت دارد.

با معیار «نرخ رشد سالانه مرکب» می‌توان نتیجه گرفت تعداد مقالات هوش مصنوعی ایران به‌طور میانگین سالانه ۱۶.۸ درصد رشد داشته است.

ایران در سال ۲۰۱۳ در زمینه هوش مصنوعی سهمی فراتر از کشورهای پیشرفته مانند انگلستان، کره جنوبی و آلمان داشت. اما سهم ایران در سال‌های اخیر به شدت کاهش یافت. ادامه کاهش توان علمی ایران در این زمینه می‌تواند منجر به از دست رفتن این جایگاه ممتاز نسبت به برزیل و روسیه در آینده کوتاه‌مدت شود.

سهم ایران از مقالات هوش مصنوعی با تاثیر بالا، در حال افول است و از حدود ۹ درصد در سال ۲۰۱۱ به ۳.۲ درصد در سال ۲۰۲۳ رسیده است.

«برنامه‌های کاربردی علوم کامپیوتر» حوزه‌ای است که از سال ۲۰۱۵ از سایر موضوعات در بین انتشارات علمی هوش مصنوعی پرتکرار بوده است. موضوعات پرتکرار بعدی در سال ۲۰۲۳ به ترتیب مهندسی برق و الکترونیک، شبکه‌های کامپیوتری و ارتباطات، نرم‌افزار، سیستم‌های اطلاعاتی و مهندسی کنترل و سیستم است.

در سال ۲۰۲۳ پرتکرارترین حوزه برای ایران، اسرائیل، امارات و ترکیه حوزه «برنامه‌های کاربردی علوم کامپیوتر» است. در میان کشورهای منطقه در همین سال، ایران با مقدار ۰.۵۷ در جایگاه دوم قرار دارد.

در خصوص ایران همانطور که در شکل فوق دیده می‌شود، تعداد پتنت‌های هوش مصنوعی چه از حیث مالیکت حقوقی و چه حقیقی همانند سایر حوزه‌های فناورانه وضعیت خوبی نداشته است. سهم‌ پتنت‌های هوش مصنوعی ایران از کل پتنت‌های هوش مصنوعی در تمامی سالیان موردنظر کمتر از یک‌دهم درصد است.

به طور کلی ایران در پتنت‌‌های هوش مصنوعی به‌هیچ‌وجه دست برتر را نداشته و از حیث فنی، ایران بسیار عقب‌تر از سایر رقبای منطقـه‌ای اسـت. از ایـن نظـر لازم اسـت تـا هرچـه سریع‌تر ضمن بهبـود فضای مالکیت فکری کشور، زیرسـاخت‌های فنی توسـعه هوش مصنوعی در کشور توسعه پیدا کند. همچنین ایجاد مشوق‌هایی برای ثبت پتنت در حوزه‌های هوش مصنوعی نیز باید در اولویت قرار بگیرد.

یکی دیگر از شاخص‌های الزم برای بررسی وضعیت توسعه دانش هوش مصنوعی، میزان مشارکت کشورهای مختلف در توسعه علمی خود در زمینه هوش مصنوعی است.

در حال حاضر، ایران به جز ترکیه با هیچ یک از کشـورهای منطقه همکاری علمی قابل توجهی ندارد و مهم‌ترین همکاران بین‌المللی علمی ایران در زمینه هوش مصنوعی به ترتیب آمریکا، کانادا، اسرتالیا و چین هستند.

تعداد همکاری‌های علمی بین‌المللی ایران با ۱۰ کشوری که بیشترین همکاری را با آنها دارد در شکل پایین نشان داده شده است. ایالات متحده در مجموع بیشترین همکاری در انتشارات علمی را با ایران داشته است.

به‌طور کلی تعداد کشورهای پیشرو در همکاری با ایران مانند کانادا، چین و کشورهای اروپایی در طول زمان افزایشی است. در سال‌های اخیر همکاری چین، کره جنوبی و هند نیز با ایران در این زمینه بیشتر شده است. برخی کشورها مانند ویتنام و مالزی در سـال‌های اخیر به طور فزاینده‌ای به لیست همکاری‌های علمی ایران اضافه شده‌اند که نشان‌دهنده گسترش روابط علمی ایران با نهادهای علمی خاصی در این کشورها است.

کارکرد دوم: انتشار دانش

از منظر مشارکت در کنفرانس‌های برتر هوش مصنوعی، ایران با تنها ۰.۲ درصد از مقالات در پایین‌ترین جایگاه منطقه به همراه ترکیه قرار دارد. مسیر طی شده در ۱۰ سال گذشته، ارتباطات اندک بین‌المللی علمی ایران را منعکس می‌کند. لازم به ذکر است که این روند،‌ انتقال، نفوذ و جذب دانش بین‌المللی را به شدت محدود کرده است. نوسانات ثبت تعداد مقالات کشور در سال‌های اخیر متاثر از شرایط اقتصادی و سیاسی است.

برای بهبـود وضعیت و افزایش سـهم ایران در مقالات کنفرانسی هوش مصنوعی، نیاز به برنامه‌ریزی دقیق‌تر، افزایش بودجه‌های تحقیقاتی، تقویت همکاری‌های بین‌المللی و حمایت بیشتر از محققان داخلی وجود دارد سهم ایران در تعداد مقالات کنفرانس‌های برتر نیز بسیار پایین است.

بیشترین رشـد را عربسـتان سـعودی داشـته که از ۰. درصد در سـال ۲۰۱۰ به ۰.۹ درصد در سـال ۲۰۲۳ رسیده اسـت. این موضوع، نشـان از اهمیت حضور عربسـتان در کنفرانس‌های بین‌المللی اسـت.

شکل بالا نشان‌دهنده تعداد و نرخ رشد پروژه‌های نرم‌افزاری هوش مصنوعی ایران در گذر زمان است. از سال ۲۰۱۹ سهم ایران در میان پروژه‌های هوش مصنوعی شتاب گرفت. از آن سال تا ۲۰۲۳ ایران رشد تقریبا ۰.۹ درصدی را تجربه کرده است که این میزان از افزایش نرخ، منعکس‌کننده توسعه فنی ایران در پروژه‌های هوش مصنوعی است.

از بعد مشارکت در پروژه‌های بین‌المللی، ایران با در اختیار داشتن ۱.۱ درصد از کل پروژه‌های هوش مصنوعی منبع باز در جهان پس از ترکیه در جایگاه دوم منطقه قرار دارد. ایران در سال ۲۰۲۲ تنها ۰.۳ درصد از پروژه‌های منبع باز هوش مصنوعی را داشته که نشانگر یک روند رو به رشدی است.

کارکرد سوم: کسب‌وکار و فعالیت کارآفرینانه

ایران از دید کابردی‌سازی هوش مصنوعی در کسب‌وکارهای ایرانی حداقل ۷ سال از میانگین جهانی عقب‌تر است. به‌کارگریی هوش مصنوعی در کسب‌وکارهای ایرانی در حال حاضر حدود ۱۷ درصد است که این امر بیشتر در شرکت‌های بزرگتر اتفاق می‌افتد تا شرکت‌های متوسط و کوچک.

اگر چه درک اهمیت هوش مصنوعی در ایران نسبت به جهان کم‌تر است، اما درصد قابل توجهی از کسب‌وکارها نقش هوش مصنوعی را در بهبود عملکرد و رضایت شـغلی مثبت ارزیابی کرده‌اند. این موضوع نشـان می‌دهد کسـب‌وکارهای ایرانی به طور قابل توجهی به قابلیت‌های هوش مصنوعی در بهبود کارایی و رضایت شغلی باور دارند و در حال تلاش برای بهره‌برداری از این فناوری در جهت ارتقای موفقیت سازمانی خود هستند.

نتایج بررسی‌ها نشـان می‌دهد که ۱۶.۹ درصد از کسب‌وکارها حداقل یک فناوری هوش مصنوعـی را اتخاذ کرده‌اند. ۶۲.۱ درصد دیگر هنوز هیچ فناوری هوش مصنوعی‌ای را به کار نگرفته‌اند، اما در حال برنامه‌ریزی برای استفاده در آینده هستند.

آخرین گزارش مکنزی نشان می‌دهد در سال ۲۰۲۴ حدود ۷۲ درصد سازمان‌های مورد بررسی، هوش مصنوعی را حداقل در یک واحد پیاده‌سازی کرده‌اند.

نرخ پذیرش هوش مصنوعی در ایران بـه میزان قابل توجهی کمتر از سطح جهانی است و با اختلاف حدود ۷ سال نسبت به سطح جهانی قرار دارد.

ایران و عربستان، کمترین تعداد شرکت‌های هوش مصنوعی را در کشورهای منطقه به خـود اختصاص داده‌اند.

ایالات متحده، بیشترین تعداد شرکت‌های هـوش مصنوعی در جهان را بـا ۱۶ هزار و ۶۰۷ شرکت به خود اختصاص داده است. در واقع حدود ۳۶ درصد شرکت‌های هوش مصنوعی جهان به ایالات متحده اختصاص دارند.

آمارها نشان می‌دهد در بین کشورهای منطقه، ایران تمرکز بالاتری روی خدمات اداری، حریم خصوصی و امنیت، محتوا و نشر و صنایع دولتی و نظامی دارد. برخلاف سـایر کشور‌ها، ایران تعداد شرکت‌های کمی در فناوری اطلاعات، سـخت‌افزار و خدمات حرفه‌ای دارد.

موبایل، توسعه پایدار، ورزش، غـذا و نوشیدنـی، کالاهای مصرفی، سـفر و گردشـگری، لبـاس و پوشـاک از جملـه صنایعـی هسـتند کـه علی‌رغـم فعالیـت سـایر کشورهای منطقه، ایران هیچ‌گونه فعالیتی در آنها ندارد.

کارکرد چهارم: جهت‌دهی به سیستم

ایران از نظر تعداد و تنوع اقدامات ملی هوش مصنوعی به ویژه در توانمندسازها و مشوق‌های هوش مصنوعی و حمایت‌های مالی از کشورهای منطقه عقب‌تر است. تلاش‌های یک سال اخیر وضعیت ایران را در این شاخص بهبود یافته است.

ایران با تأخیر یک الی دو سـال سـند ملی هوش مصنوعی خود را نسـبت به سـایر کشـورها منتشر کرده اسـت. چند کشـور به دلیل تحولات بالای هوش مصنوعی، سند ملی هوش مصنوعی خود را با فاصله ۱ الی ۳ سال مجدد به‌روزرسانی کرده‌اند

در کشورهای منطقه ایران با ۵ اقدام ملی هوش مصنوعی در نسـبت به سـایر کشورهای منطقه عقب‌تر اسـت. ترکیه با ۳۹ اقدام در جایگاه نخست منطقه قرار دارد.

سه کشور اول بر حوزه‌های توانمندسازها و مشوق‌های هوش مصنوعی و حکمرانی متمرکز هستند. سیاست ایران و عربستان در رابطه با هوش مصنوعی در درجه اول بر حوزه رهنمود‌ها و مقررات تمرکز دارد.

کارکرد پنجم: شکل‌گیری بازار

بازار هوش مصنوعی ایران در سال ۱۴۰۱ حدود ۱۶۰۰ میلیارد تومان تخمین زده می‌شود. بازار هوش مصنوعی ایران از سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۱ با نرخ‌های تعدیل شده کاهش یافته است.

شرکت‌هـای کوچـک و متوسـط در مقایسـه بـا شرکت‌های بزرگتـر سـهم بیشتری  از کاهـش حجـم بـازار داشـته‌اند و شرکت‌های بـزرگ عرضه‌کننده فناوری از شتاب کوچک شدن بازار هوش مصنوعی تا حدودی کاسته‌اند.

سهم تخمینی شرکت‌های بزرگ از بازار هوش مصنوعی از سال ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۱، ۳ برابر شده است. این سهم از ۱۰ درصد به بیش از ۳۰ درصد در سال ۱۴۰۱ رسیده است.

در همین بازه زمانی، سهم شرکت‌های کوچک و متوسط از بازار هوش مصنوعی، از حدود ۹۰ درصد به کمتر از ۷ درصد تقلیل یافته است.

۵ شرکت اصلی عرضه‌کننده فناوری هوش مصنوعی در ایران حدود ۳۰ درصد از کل بازار هوش مصنوعی کشور را در اختیار دارند.

کارکرد ششم: تامین منابع

سرمایه‌گذاری ایران در زمینه هوش مصنوعی در سه رکن کلیدی داده، زیرساخت و منابع انسانی با حدود ۱۰ میلیارد دلار از کشورهای منطقه کمتر بوده است.

از نظر ظرفیت و توان پردازشی داخلی مرتبط با هوش مصنوعی و دسترسی به پردازنده‌های پیشرفته ایران در جایگاه پنجم قرار دارد. حضور ایران در زمینه شرکت‌های بزرگ و ابررایانه‌های توانمند در زیرساخت پردازشی مرتبط با نیازهای هوش مصنوعی نیز قابل توجه است.

بـه طور خـاص در ایـران، حمایـت مالـی از شرکت‌ها و پروژه‌هـای هـوش مصنوعـی بـر عهـده ۲ نهـاد اصلـی یعنی معاونت علمـی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاسـت جمهوری و وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات اسـت. روند حمایت مالی از شرکت‎‌های هوش مصنوعی روندی صعودی بوده اسـت. از سـال ۱۴۰ این روند افزایش چشمگیری داشـته که نشـان‌دهنده توجه ویژه سیاست‌گذاران به این فناوری است.

فاصله زیادی بین ایران و سـایر کشورهای منطقه در سرمایه‌گذاری در زیرسـاخت‌های پردازشی وجود دارد. سرمایه‌گذاری در شرکت‌های پردازشی هوش مصنوعی برای هدایت نوآوری و پیشرفت فناوری، به جهت پیشبرد مرزهای هـوش مصنوعـی، ضروری اسـت.

کارکرد هفتم: مشروعیت‌بخشی

ایـران در زمینـه الزامـات و اخلاقیات هـوش مصنوعـی بـا کشـورهای منطقـه فاصلـه چندانـی نـدارد ولی فاصله آن با کشـورهای برتر و منتخـب جهـان در حـوزه هـوش مصنوعـی معنـادار است. ایـن شـاخص نشـانگر اجـرای اصـول بین‌المللـی هـوش مصنوعـی، شفافیت الگوریتمی و قوانین و مقررات نظارت بر هوش مصنوعی است.

ایران در شاخص «مقررات و اخلاق آمادگی هوش مصنوعی» با امتیاز ۰.۰۶۴ نسبت به کشورهای منطقه و منتخب عقب‌تر است. این نتیجه نشانگر تطبیق نداشتن کافی چارچوب‌های قانونی و نظارتی با پیشرفت‌های فناوری هوش مصنوعی است.

برای بین‌المللی‌سازی صنعت هوش مصنوعی ایران باید برای بهبود شاخص آمادگی هوش مصنوعی برنامه‌ریزی مشخصی انجام شود.

افـکار عمومـی بـه طـور کلـی حامـی توسـعه هـوش مصنوعـی در ایـران اسـت و حدود ۴۶ درصـد از جامعـه ایرانی‌هـای حـاضر در شـبکه ایکـس رویکردی مثبت نسبت به توسعه هوش مصنوعی دارند.

در میان منعکس‌کنندگان احساسات منفی به هوش مصنوعی که حدود ۳ درصد جامعه آماری را شامل می‌شود، سوءاستفاده نابهنجـار از هـوش مصنوعـی و نگرانی‌هـا از تاثیرات هـوش مصنوعـی در کنـار عملکرد ضعیـف برخی ابزارهای آن مهم‌ترین مخاطرات توسعه هوش مصنوعی در میان کاربران این شبکه اجتماعی است. همچنین درصد بسیار کمی از مردم نگران اثرات هوش مصنوعی بر بازار کار و تغییرات شغلی بودند.

طبق آنچه بررسی شد بیش از هر مورد دیگر وجوب قانون و برنامه‌ریزی برای پیشرفت کشور در زمینه هوش مصنوعی و ابزارهای مبتنی بر آن دیده می‌شود. در صورتی که راهبرد و مسیر قانونی مشخصی پیش رو نباشد به تبع چگونگی دستیابی به نتایج مطلوب و رقابت با کشورهای دنیا دشوار خواهد شد.

فایل گزارش شاخص‌های هوش مصنوعی ایران ۱۴۰۳