آینده مبهم دنیای مجازی: از چندپارگی اینترنت تا جنگ سرد دیجیتال؛ مروری کوتاه بر IGF2022

در سطح جهانی و بعد از مصوبه اجلاس تاریخی جامعه اطلاعاتی^۴ در سال ۲۰۰۵ در کشور تونس، سازمان ملل متحد متولی تشکیل اجلاسی سالیانه با نام «فروم حکمرانی اینترنت^۵ IGF» شد که هفدهمین اجلاس آن در چندهفته قبل در شهر آدیس‌آبابای کشور اتیوپی برگزار شد. شرکت در اجلاس فوق به‌عنوان بزرگ‌ترین اجتماع ذیربطان متعدد حکمرانی اینترنت شامل دولت‌ها، شرکت‌های فناور و بخش خصوصی، دانشگاهیان، نهادهای مدنی و سازمان‌های بین‌المللی نظیر^۶ ITU, ICANN, WSIS و UNESCO فرصت مناسبی برای مرور مهم‌ترین مسایل روز دنیای مجازی و طبع‌سنجی تحولات «انقلاب صنعتی چهارم» بود که نگارنده منتخبی از مشاهدات و برداشت‌های خود را در این یادداشت به اشتراک می‌گذارد.

بی‌طرفی لایه زیرساخت شبکه^۷

هرچند بسیاری از اصول اولیه شکل‌گیری شبکه جهانی در سال‌های اخیر مورد مناقشه جدی نظری و تجاوز عملی قرار گرفته‌اند، متولیان اداره هسته سخت و زیرساختی اینترنت^۸ و بویژه مجموعه ICANN همچنان بر حفظ بی‌طرفی و مقاومت در برابر فشارهای سیاسی و ژیوپولیتیک تاکید می‌کردند. جدی‌ترین و تازه‌ترین نمونه آن درخواست اوکراین برای قطع ارتباط روسیه از دنیای شبکه و تبدیل کردن آن به «جزیره اینترنتی»^۹ بود که بر خلاف سنت اعمال بی‌سابقه‌ترین تحریم‌ها در قبال روسیه- از حذف از جام‌جهانی فوتبال تا مسدودسازی تمام شبکه‌های روسی روی شبکه‌ اروپایی و پلتفرم‌های اجتماعی- این درخواست اوکراین با مخالفت صریح ICANN مواجه شد. این نهاد حتی با اعمال تحریم بر دامنه‌های COM. ایرانی هم ابراز مخالفت و عدم همراهی می‌کرد و این موضوع را قابل پیگیری و اعاده برمی‌شمرد.

جنگ سرد دیجیتال و نظامی‌سازی شبکه^۱۰

ورای لایه هسته، نوعی نگرانی عمومی ناظر به تعمیم رقابت‌های ژیوپولیتیک به عرصه شبکه جهانی اینترنت و شروع تمام عیار نوعی «جنگ سرد دیجیتال» بر تمامی گفتگوهای چالشی اجلاس سایه انداخته بود. متاخرترین نمونه آن تصمیم امریکا به ممنوعیت کامل واردات تجهیزات چینی و محدودیت‌های اعمال‌شده بر استفاده از پلتفرم‌های چینی در امریکا و اروپا بود. پیشتر البته جنگ روسیه و اوکراین هم جلوه‌های بی‌سابقه‌ای از استفاده «تسلیحات‌گونه» از توانمندی‌های زیرساختی اینترنت را نمایان کرده بود. به این روند باید توسعه کابوس‌وار حملات سایبری به‌عنوان «نسل پنجم جنگ‌ها»^۱۱ در چارچوب ماشین جنگی کشورها را هم افزود. مسیری که در مقایسه با اهداف و اصول اولیه ادعایی شبکه جهانی، نوعی انحراف و تعارض غایی را نمایان می‌کند.

سیاست‌زدگی افراطی^۱۲ و استعمار پلتفرمی^۱۳

تسلط بی‌چون و چرای پلتفرم‌های جهانی در دسترسی به گستره میلیاردی کاربران، تسلط آنها بر داده‌های کلان و تجهیز کابوس‌وار به ابزار هوش مصنوعی، عملاً قدرتی بی‌مانند به این پلتفرم‌ها به‌عنوان دروازه‌بانان نوین شبکه جهانی داده است. قدرتی که در سال‌های اخیر با انتظار فزاینده «تعدیل محتوایی»^۱۴ بر اساس «قواعد شرکتی»^۱۵ این پلتفرم‌ها را به ابربازیگران و تنظیم‌گران سیاسی نه تنها در عرضه سیاست داخلی کشورها- مانند ماجرای انتخابات ۲۰۲۰ آمریکا و «پلتفرم‌زدایی»^۱۶ از ترامپ- مبدل کرده است، بلکه به‌نوعی بازتولید سنت استعماری جوامع غربی در مداخله آشکار در ساختارهای اجتماعی- سیاسی سایر کشورها مبتنی بر ارزش‌های عمدتاً آمریکایی را نهادینه نموده است. نگرانی فزاینده‌ای که به هیچ‌عنوان در اجلاس امسال محدود به کشورهای متخاصم آمریکا نبود و دایره آن به مراتبی حتی متحدان سنتی ایالات متحده در اروپا را هم شامل می‌شد.

از منظر نمایندگان پلتفرم‌های جهانی حاضر در کنفرانس امسال اما عدم سازگاری مقررات ملی کشورها، اجرایی‌ناپذیری فنی التزام به مقررات و حساسیت‌های ملی قریب ۱۹۳ کشور مختلف در یک بستر واحد پلتفرمی، رویکردهای «گروگان‌گیرانه و سهم‌خواهانه»^۱۷ کشورها در مقررات ملی، و مداخلاتی که از منظر آنها نوعی «یکجانبه‌گرایی فراسرزمینی»^۱۸ خوانده می‌شوند، اصلی‌ترین موانع پیش‌ روی فعالیت پلتفرم‌ها به‌عنوان رهبران نوین و خودخوانده دنیای آزاد اینترنت در تطابق با قوانین ملی کشورها هستند. در مقابل اما منتقدان ماهیت به‌وضوح آمریکایی پلتفرم‌ها به‌جای ارائه جلوه‌ای بین‌المللی از خود، عدم سرمایه‌گذاری و دغدغه در فهم تفاوت‌ها و تمایزات فرهنگی و اجتماعی- سیاسی جوامع مختلف، و نیز رویکرد استعماری به مالکیت‌های دیجیتال سایر جوامع شامل داده‌های شهروندان، دسترسی به بازار تبلیغاتی آنها، و ایجاد انحصارها و رفتارهای ضدرقابتی آنها را از اصلیترین دلایل عدم‌مفاهمه و تهدیدانگاری فعالیت پلتفرم‌های مطرح آمریکایی توسط اکثر دولت‌ها می‌دانند.

چالش حاکمیت ملی^۱۹ و دوگانه تحریم- مسدودسازی

از پس سال‌ها توهم «اینترنت دولت‌‌زدا»^۲۰ و اعتبارزدایی از مفهوم تصنعی «دنیای مجازی بدون مرز»^۲۱، مساله اعمال حاکمیت ملی بر مرزهای دیجیتال کشورها دغدغه قریب به اتفاق دولت‌های عضو سازمان ملل متحد به نظر می‌رسید. پنل‌های متعددی به نوع مواجهه و واکنش‌های متنوع دولت‌ها به آنچه تجاوز به «حاکمیت ملی دیجیتال» آنها خوانده می‌شد می‌پرداختند. از طرفی مساله تعدد و تکثر اعمال تحریم‌های یک‌جانبه و چندجانبه عملا در حال تبدیل شدن به رویه‌ای در روابط بین‌الملل دیجیتال بنظر می‌رسد به نحوی که ضرورت فعال‌سازی «دیپلماسی سایبری»^۲۲ و تربیت نسل دیپلمات‌ها و «سفرای فناوری»، به موضوعی مهم و مورد توجه در IGF2022 مبدل شده بود. هرچند اصل اعمال تحریم‌ها با انتقادهای مبنایی چون عدم‌تناسب^۲۳، ابهام تکنیکی، تعارض ذاتی با اصول اینترنت، و شروع مسیری بی‌پایان^۲۴ در مسیر چندپارگی شبکه جهانی مواجه شدند.

از طرف دیگر اما استفاده فزاینده و پیچیده‌شونده دولت‌ها از انواع ابزارهای تحدید، ^“مسدودسازی»^۲۵ و «محاصره‌گرایی»^۲۶ اینترنت بویژه در مواقع بحران‌های امنیتی، ناآرامی‌های سیاسی، مناقشات ژیوپولیتیک و انتخابات‌ها، مناقشه‌‌برانگیز‌ترین و جذاب‌ترین پنل‌های گفتگوی IGF از دید نگارنده را به خود اختصاص داده بود.

آینده‌ اینترنت: از واقعیت چندپارگی تا بازتولید اقتدار تک‌قطبی آمریکایی^۲۷

در کشاکش این مباحثات داغ اما، چندین پنل به آینده‌نگاری اینترنت اختصاص داشت. از تحقق عملی شبکه چندپاره اینترنت- اقلاً در لایه‌های تجهیزاتی، پلتفرمی و محتوایی- تا ارزیابی واقعیت و اندازه اثر اینترنت ماهواره‌ای، و همین‌طور منشور «آینده اینترنت»^۲۸ که سال قبل توسط آمریکا منتشر شد و به نوعی کمپین ایالات متحده برای «خصوصی‌سازی حکمرانی اینترنت»^۲۹ در مسیر احیای اقتدار منحصر آمریکایی‌ با جایگزینی شرکت‌های بزرگ فناوری به جای دولت‌های قانونی- به‌عنوان ذیربطان اصلی حکمرانی جهانی اینترنت- فهمیده می‌شود.

در این بین اما نمی‌توان از تلاش‌های منطقه‌ای و اخیرا بین‌المللی برای سروسامان‌دادن به وضعیت افسارگسیخته و متشتت حکمرانی اینترنت چشم‌پوشی کرد. اتحادیه اروپا به‌عنوان اصلی‌ترین نهاد فرادولتی عملا رهبر دنیای «حکمرانی مبتنی بر تنظیم‌گری»^۳۰ اینترنت محسوب می‌شود. سلسله مقررات GDPR، AVMSD، DSA، و DMA نمونه‌هایی از تلاش‌های «الهام‌بخش بروکسل»^۳۱ برای رسیدن به چارچوبی منطقه‌ای و البته قابل تعمیم جهانی برای همراستاسازی ظرفیت‌های دنیای دیجیتال با منافع عمومی جامعه در سال‌های اخیر بوده است. ورود یونسکو به‌عنوان باسابقه‌ترین نهاد فرهنگی بین‌المللی به این عرصه با توسعه چارچوبی جهانی برای بازتعریف اینترنت به مثابه «کالای عمومی» و در مسیر «منافع عمومی»^۳۲ البته از جمله ‌پدیده‌های نوین و انگیزه‌بخش IGF امسال بود که باید برای دیدن نتایج احتمالی و ارزیابی موفقیت یا شکست آن صبورانه منتظر بود.

تاملات سیاستی: توسعه دیپلماسی مجازی و تحقق حکمرانی چندسطحی دیجیتال

فارغ از میزان توفیق و یا ناکامی (و یا اساساً اجراپذیری) رویای IGF برای اینترنت آزاد، همگانی، چندذیربطی، غیرسیاسی و غیردولتی به‌عنوان تبلوری از حقوق بشر، ذات فراملی شبکه جهانی و ارتباط تنگاتنگ آن بصورت همزمان با دو مقوله معادلات ژیوپولیتیک و تحقق حاکمیت ملی، در کنار بروزات آشکار نوعی جنگ سرد دیجیتال جهانی، لزوم اتخاذ سیاستی فعال در دیپلماسی سایبری را گریزناپذیر می‌نماید. در ساختار نهادی کشور ما، علاوه بر محوریت تخصصی وزارت ارتباطات، ورود سیاستی شورایعالی فضای مجازی و همکاری نزدیک وزارت‌خارجه، پیش‌نیازهای حداقلی این امرند.

همینطور در پس شعارها و رویای ناکام دولت‌زدایی اینترنت، واقعیت چندذیربطی و پیچیده حکمرانی اینترنت باید در سطح ملی هم مورد توجه قرار بگیرد. امری که قبلا در یادداشت «حکمرانی فضای مجازی: پیش‌گامی در ایده، ناکامی در تحقق»^۳۳ به ابعادی از آن پرداخته شده بود. تفکیک لایه سیاستگذاری از تنظیم‌گری؛ توسعه تهاجمی زیست‌بوم فناوری‌های اقتصاد دیجیتال؛ استفاده از ظرفیت‌های خود-هم‌تنطیم‌کری فعالین صنعت؛ نهادسازی مشارکت واقعی بخش خصوصی در ساختار حکمرانی دیجیتال؛ تشکیل شبکه سیاست‌پژوهی شامل اندیشکده‌ها و پژوهشکده‌های مرتبط؛ و نهایتا شکل‌دادن به بدنه‌ای از نهادهای اجتماعی فعال در ترویج، فرهنگ‌سازی، نظارت و مطالبه‌گری توسعه خدمات مبتنی بر فضای مجازی در راستای منافع عمومی جامعه اسلامی- ایرانی کشور عزیزمان باید ستونهای محوری بنای رفیع «حکمرانی چندسطحی^۳۴ فضای مجازی جمهوری اسلامی» را تشکیل دهند.

پی‌نوشت:

۱- چندپارگی اینترنت: Internet Fragmentation

۲- جنگ سرد دیجیتال: Digital Cold War

3- Multi-stakeholderism

4- World Summit on the Information Society

5- Internet Governance Forum

6- International Telecommunication Union (ITU), The Internet Corporation for Assigned Names and Numbers (ICANN),

7- The Internet Backbone Neutrality

8- including IP Addresses, Cable infrastructure, DNS, Domain Names..,

9- the Internet Island

10- The Weaponisation of Internet Infrastructure

11- the Fifth Generation of Wars

12- Over-politicisation

13- Platform Colonisation

14- Content Moderation

15- Corporate Rules

16- De-platformisation

17- Hostage-Taking Regulatory Approaches

18- Unilateral Extraterritoriality

19- National Sovereignty

20- De-Governmentalized Internet

21- Borderless Cyber Space

22- Cyber Diplomacy

23- Disproportionality

24- Slippery Slope

25- Internet Shut-Down

26- Internet Block-Out

27- Fragmentation VS Consolidation

28- Deceleration for the Future of the Internet

29- The Privatization of Internet Governance

30- Regulatory Governance

31- The Brussels Effect

32- Internet as/for Public Goods

33- https://www.isna.ir/news/1401071607817

34- Multi-level Governance