ایران با ۷ پله صعود در رتبه ۶۰ جهان از نظر شاخص نوآوری قرار گرفت

طبق داده‌های این گزارش، ایران دومین کشور آسیای مرکزی و جنوبی از لحاظ نوآوری است. رتبه اول این رده بندی متعلق به هند است و قزاقستان نیز پس از ایران در رده سوم قرار دارد.

بازده دانش و تکنولوژی از دلایل پیشرفت ایران

بازده دانش و تکنولوژی همواره یکی از نقاط قوت ایران است که نقش به‌سزایی در افزایش رتبه ایران در این رده بندی دارد. ایران در بخش بازده دانش و تکنولوژی رتبه ۴۶ جهانی را در اختیار دارد.

بازده دانش و تکنولوژی یا Knowledge and Technology outputs در واقع جایگاه هر کشوری را از لحاظ خروجی‌های علمی مثل تعداد حق اختراع ثبت شده، مستندات معتبر و مقالات علمی و فنی منتشر شده بررسی می‌کند.

تهران یکی از مراکز مهم علم و فناوری ایران به دلیل میزبانی بزرگترین دانشگاه‌های کشور نیز در حوزه علم و تکنولوژی (S&T) با دو پله صعود در رده بندی امسال رتبه ۴۱ را به خود اختصاص داده است.

به همین دلیل می‌توان عملکرد مناسب ایران در این رده‌بندی را ناشی عملکرد خوب دانش آموختگان و سیستم علمی کشور دانست. براساس این شاخص، ایران عملکرد خوبی در زمینه ثبت حق اختراع، مقالات علمی و فنی، مستندات معتبر  و تولیدات پیشرفته (با تکنولوژی بالا) دارد.

با وجود عملکرد قابل قبول ایران در این حوزه، آمار این گزارش حاکی از آن است که نرخ خلاقیت نیروی کار با امتیاز منفی ۴/۹ در ایران همچنان در حال کاهش است و این بخش در کنار خدمات ICT از جمله نقاط ضعف ایران محسوب می‌شود.

بازده خوب دانش و تکنولوژی و عملکرد خوب ایران در حوزه نیروی انسانی و تحقیقات باعث شده تا کشورمان در این رده‌بندی با عملکرد بهتر از سطح انتظارات، بالاتر از رقبای منطقه‌ای از جمله قطر و عربستان قرار بگیرد. قطر و عربستان به ترتیب در رده‌های ۶۸ و ۶۶ شاخص نوآوری جهانی قرار دارند.

دسترسی مناسب به تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات (ICT)

دسترسی به تکنولوژی ارتباطات و اطلاعات از جمله موضوعات مهم دوران پاندمی است. قرنطینه و افزایش دورکاری باعث شد تا در ۲ سال گذشته ICT به یکی از موضوعات مهم ایران و جهان تبدیل شود.

ایران از لحاظ زیرساختی در بین ۱۳۲ کشور این رده بندی در رده ۷۰ قرار گرفته که نشان‌دهنده عملکرد متوسط کشورمان در حوزه زیرساختی است. ایران در این شاخص بهترین عملکرد را با رتبه ۲۵ در زمینه زیرساخت کلی (آب، برق و گاز) دارد و از دیگر نقاط قوت ایران در حوزه زیرساختی می‌توان به دسترسی مناسب مردم به تکنولوژی‌های ICT اشاره کرد که باعث شده ایران در این شاخص رتبه ۳۷ را کسب کند.

اما با وجود دسترسی مناسب مردم به تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات، مشارکت مردم در حوزه الکترونیکی پایین است و قرار گرفتن ایران در رده ۱۰۷ مشارکت الکترونیکی (E-participation) را می‌توان یکی از نقاط ضعف و دلایل عدم پیشرفت ایران در حوزه زیرساخت دانست.

ضعف رسانه و رسانه‌های چاپی

رسانه‌ها از جمله نهاد‌هایی هستند که مشارکت الکترونیکی مردم را افزایش می‌دهند. تعداد و عملکرد رسانه‌های چاپی ایران در مقایسه با تولیدات کشور ضعیف است. باید توجه داشت که این رسانه‌های چاپی، صوتی و تصویری در دنیای امروز در کنار فعالیت اصلی خود در فضای آنلاین و اینترنتی نیز فعال هستند. به همین دلیل ضعف در این حوزه را در کنار موضوعاتی مثل ناآگاهی، نبود اپلیکیشن‌ها و وب‌سایت‌های مناسب می‌توان یکی از دلایل ضعف مشارکت الکترونیکی دانست.

ایران در رده بندی مربوط به رسانه‌های چاپی و دیگر رسانه‌ها در رده ۹۸ جهانی قرار دارد و در این گزارش حوزه رسانه یکی از نقاط ضعف ما از لحاظ ارائه خروجی‌های خلاق مشخص شده است.

شاخص خروجی‌های خلاق که البته ایران به طور کلی رتبه‌ای بالاتر از میانگین را در آن دارد و در رده ۴۶ جهانی در بین ۱۳۲ کشور این شاخص قرار گرفته است موضوعاتی مثل دارایی‌های غیرملموس، کالا‌ها و خدمات خلاقانه (که رسانه‌ها را شامل می‌شود) و خلاقیت آنلاین است.

با این حال گزارش نوآوری جهانی نشان می‌دهد که ایران در زمینه دارایی‌های غیرملموس و به ویژه طراحی صنعتی بومی در ازای تولید ناخالص داخلی و نشان تجاری در ازای تولید ناخالص داخلی عملکرد بسیاری خوبی داشته است.

عملکرد ضعیف زیست محیطی و مصرف بالای انرژی

مصرف بالای انرژی در ایران باعث شده تا کشورمان عملکرد ضعیفی در زمینه پایداری زیست محیطی داشته باشد.

گزارشی که خبرگزاری فارس در اواسط تیرماه امسال منتشر کرد نشان می‌دهد که انرژی لازم برای تولید کالا در ایران ۲ برابر آلمان است. همچنین همین گزارش نشان می‌دهد که مصرف برق هر ایرانی به طور میانگین ۶ برابر متوسط جهانی است.

مشکل در الگوی مصرف انرژی در مقایسه با تولید ناخالص داخلی در گزارش شاخص نوآوری جهانی هم مشهود است. ایران رتبه ۱۰۸ را در زمینه مصرف انرژی در ازای تولید ناخالص داخلی (GDP) دارد که براساس این گزارش یکی از نقاط ضعف ایران در حوزه محیط زیستی محسوب می‌شود.

رابطه صنعت و دانشگاه ضعیف است

صنعت و دانشگاه در کشور‌های پیشرفته جهان ارتباط نزدیکی با یکدیگر دارند. راهبردهای مطلوب و همکاری این دو نهاد به طرح‌های بزرگ اقتصادی و موفقیت‌ آنها منجر می‌شود.

اما داده‌های گزارش نوآوری جهانی برای سال ۲۰۲۱ نشان می‌دهد که ارتباط صنعت و دانشگاه در بخش تحقیق و توسعه (R&D) ضعیف است. شاید به همین دلیل است که رتبه ایران با وجود رتبه خوبی که در زمینه تولید علم و تحقیقات دارد، در حوزه بلوغ تجاری (Business sophistication) که بازده عملی علم و البته همکاری صنعت و صندوق‌های سرمایه را بررسی می کند عملکردی خوبی نداشته است و ایران در این بخش رتبه ۱۱۵ را از بین ۱۳۲ کشور این رده بندی به دست آورده است.

کشورها برای بهبود وضعیت نوآوری باید ارتباط بین موسسات علمی و بخش صنعت و تولیدات را افزایش دهند. عملکرد ضعیف ایران در این زمینه باعث شده تا با وجود عملکرد قابل قبول در حوزه دانش و تکنولوژی (رتبه ۴۶ جهانی)، این علم نمود چندانی در بخش صنعتی و تولید نداشته باشد.

از جمله دیگر نقاط ضعف این بخش می‌توان به فعالیت‌ صندوق‌های سرمایه و قرارداد‌های همکاری استراتژیک اشاره کرد. ایران در این بخش رتبه ۱۲۷ جهانی را در اختیار دارد و براساس این گزارش این موضوع از جمله نقاط ضعف مهمی است که یکی از پتانسیل‌های افزایش درآمد در این محسوب می‌شود.

بازار داخلی بزرگ اما تعرفه گمرکی بیش از حد

ایران در بخش بلوغ بازار (Market sophistication) که موضوعاتی مثل اعتبارات، سرمایه‌گذاری، بازرگانی و وسعت بازار را بررسی می‌کند رتبه ۸۲ جهانی را بدست آورده است.

البته گفتنی است که داده‌های این گزارش نشان می‌دهد که شاخص نوآوری جهانی (GII)، به داده‌های کافی در بخش سرمایه گذاری ایران دسترسی نداشته است.

با این حال ایران در بخش گستره بازار داخلی با توجه به قدرت خرید مردم رتبه ۲۵ را کسب کرده است و گستره بازار از نقاط قوت ایران در بخش بلوغ بازار محسوب می‌شود. اما موضوعی که شاید دلیل اصلی کاهش رتبه ایران در این بخش است، نرخ تعرفه‌های گمرکی است. همه ما از نرخ بالای تعرفه کمرگی در کشور مطلع هستیم، ایران در این رده بندی رتبه ۱۳۰ را از لحاظ نرخ تعرفه‌های گمرکی به‌دست آورده است که با توجه به حضور ۱۳۲ کشور در این شاخص،‌ عملکرد بسیار ضعیفی محسوب می‌شود.

 وضعیت نوآوری در جهان

شکاف درآمدی از جمله مهمترین عوامل تفاوت نوآوری کشور‌ها در دسته‌های درآمد‌ی متوسط و ثروتمند محسوب می‌شود. همانطور که می‌توان حدس زد چین بهترین عملکرد را از بین کشور‌هایی با در آمد متوسط دارد و پس از چین، بلغارستان و مالزی در رده‌های بعدی قرار می‌گیرند.

با این وجود کشور‌های ترکیه (رتبه ۴۱)، تایلند (رتبه ۴۳)، ویتنام (رتبه ۴۴)، روسیه(رتبه ۴۵)، هند (رتبه ۴۶)، اوکراین (رتبه ۴۹) و مونتنگرو (رتبه ۵۰) کشور‌هایی با درآمد متوسط هستند که توانسته‌اند در بین ۵۰ کشور برتر از لحاظ نوآوری جهانی قرار بگیرند.

با وجود پیشرفت یک سری از کشورها، هنوز هم شکاف بزرگی بین مناطق مختلف جهان وجود دارد. همانند سال گذشته امسال هم آمریکای شمالی و اروپا از پیشتازان نوآوری جهانی هستند و پس از آن منطقه جنوبی شرقی آسیا، آسیای شرقی و اقیانوسیه قرار دارند.

آفریقای شمالی، آسیای غربی، آمریکای لاتین، آسیای مرکزی و جنوبی و آفریقای سیاه با فاصله زیاد در رده‌های بعدی قرار می‌گیرند.

سوئیس بهترین عملکرد را از لحاظ تاریخی داشته و در پنج سال گذشته حتی یک بار هم رتبه اول را از دست نداده است. سوئد، آمریکا، انگلستان و کره دیگر کشور‌های هستند که در کنار سوئیس پنج کشور برتر این رده بندی را به خود اختصاص داده‌اند. برخلاف سوئیس، سوئد، آمریکا و انگلستان که هرکدام حداقل سه سال است در جمع پنج کشور برتر قرار دارند، کره جنوبی با عملکرد بسیار خوب توانست امسال از رتبه 10 به رتبه 5 این رده‌بندی صعود کند.

جمع بندی

با وجود شوکی که همه‌گیری کرونا به جهان اقتصاد وارد کرد، نوآوری در جهان همچنان در حال رشد است. ایران هم در این بین ۷ پله صعود در شاخص نوآوری جهانی (GII) نسبت به سال گذشته را تجربه کرده‌است.

از جمله نقاط قوت ایران در حوزه نوآوری بخش تحقیق و مقالات علمی است. داده‌های گزارش نوآوری جهانی (GII) نشان می‌دهد که مقالات علمی منتشر شده در سال ۲۰۲۰ تا ۷/۶ درصد افزایش یافت و دولت‌ها هم بودجه بیشتری را به بخش تحقیق و توسعه اختصاص داده‌اند.

با این حال بخش‌هایی که در کنترل و رفع پاندمی نقش مهمی دارند در این مدت رشد بیشتری را نسبت به سایر بخش‌ها تجربه کرده‌اند. نرم‌ افزار و تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات (ICT)،‌ تجهیزات و سخت افزار ICT از جمله بخش‌هایی هستند که در دوران پاندمی شاهد افزایش نوآوری بودند.

با این حال حوزه‌های مثل حمل و نقل و گردشگری که در دوران پاندمی با مشکلات جدی مواجه شدند سرمایه گذاری خود را در حوزه نوآوری کاهش داده و خروجی ضعیفی در این حوزه داشتند.