IDCA: ایران در مسیر توسعه هوش مصنوعی عقب‌ افتاده‌است

 به گزارش پیوست، نهاد بین‌المللی IDCA (International Data Center Authority) به‌تازگی گزارش جهانی هوش مصنوعی ۲۰۲۵ را ارائه کرده؛ گزارشی که به‌روشنی نشان می‌دهد هوش مصنوعی دیگر تنها یک فناوری نوظهور نیست، بلکه به عامل تعیین‌کننده در بازنویسی اقتصاد و کسب‌وکارها تبدیل شده است.

بر اساس این گزارش، هوش مصنوعی مسیر تحول چشمگیری را پشت سر گذاشته است. اگر تا دیروز نقش یک «ابزار» را ایفا می‌کرد، امروز جایگاه آن به‌عنوان «شریک تصمیم‌ساز» تثبیت شده است. بسیاری از شرکت‌ها اعلام کرده‌اند که هوش مصنوعی اکنون اولویت نخست استراتژی‌های کسب‌وکارشان به شمار می‌رود و بخش بزرگی از فعالیت‌هایشان به آن گره خورده است.

جایگاه ایران در اقتصاد هوش مصنوعی از نگاه IDCA: فرصتی برای تحول

این گزارش تمرکز خود را بر «آمادگی دیجیتال و هوش مصنوعی کشورها» گذاشته است و نشان می‌دهد که سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های دیجیتال، آموزش نیروی انسانی و چارچوب‌های سیاست‌گذاری می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در ارتقای جایگاه کشورها ایفا کند.

در این میان، ایران با نبود سیاست‌گذاری منسجم و سرمایه‌گذاری هدفمند در حوزه اقتصاد هوش مصنوعی مواجه است. در بخش «آمادگی هوش مصنوعی کشورها» (AI Readiness of Nations)، کشورها بر اساس دو شاخص اصلی دسته‌بندی شده‌اند: اندازه اقتصادی (بزرگ، متوسط، کوچک) و سطح توسعه دیجیتال (پیش‌مرحله، آغازین، در حال ظهور، بسیار توسعه‌یافته). برخلاف برخی رتبه‌بندی‌های جهانی مانند Global AI Index یا Oxford Insights AI Readiness Index که به هر کشور رتبه عددی مشخص می‌دهند، این گزارش تمرکز خود را بر جایگاه نسبی کشورها در مسیر توسعه دیجیتال گذاشته است.

ایران در این دسته‌بندی در میان کشورهای با اندازه متوسط (Mid-size Countries) قرار گرفته است، جایی که نام کشورهایی مانند ترکیه، مصر، و ویتنام نیز دیده می‌شود. این جایگاه نشان می‌دهد ایران به‌عنوان یک اقتصاد متوسط، در مسیر توسعه زیرساخت‌های هوش مصنوعی و دیجیتال قرار دارد، اما هنوز فاصله قابل‌توجهی با کشورهای دارای اقتصاد دیجیتال «بسیار توسعه‌یافته» دارد.

مقایسه با همسایگان و کشورهای مشابه

نگاهی به عملکرد همسایه‌ها و کشورهای با وضعیت مشابه نشان می‌دهد ایران در مسیر توسعه هوش مصنوعی عقب‌تر است. ترکیه با سیاست‌های ملی هوش مصنوعی و سرمایه‌گذاری‌های هدفمند، مسیر مشخصی برای توسعه AI دارد و برنامه‌های آن نقش موثری در ارتقای جایگاه این کشور در شاخص‌های منطقه‌ای ایفا کرده است. امارات متحده عربی، هرچند در دسته کشورهای کوچک (Smaller Countries) قرار دارد، اما در گروه توسعه‌یافته (Developed) رده‌بندی شده و پروژه‌هایی مانند Falcon AI آن را به یک بازیگر جهانی تبدیل کرده است. عربستان سعودی به‌عنوان یکی از کشورهای بزرگ (Larger Countries) سرمایه‌گذاری‌های سنگینی در مراکز داده و توسعه هوش مصنوعی انجام داده است و این موضوع جایگاه آن را در رقابت جهانی تقویت کرده است.

مصر، که هم‌رده ایران در دسته کشورهای متوسط (Mid-size) است، با برنامه‌های ملی هوش مصنوعی مسیر توسعه مشخص‌تری دارد. همچنین ویتنام و مالزی، هر دو در اندازه اقتصادی مشابه ایران، با اجرای استراتژی ملی هوش مصنوعی همراه با بودجه و آموزش جدی، در سال ۲۰۲۵ شاهد پیشرفت قابل‌توجه و رشد ۵ تا ۷ پله‌ای در شاخص‌های منطقه‌ای بوده‌اند. ایران در مقابل، هنوز فاقد استراتژی ملی منسجم و زیرساخت پایدار برای مراکز داده است، که این یکی از موانع جدی برای توسعه هوش مصنوعی به شمار می‌رود.

این موضوع درحالی است که ایران در سال گذشته یعنی ۲۰۲۴، در شاخص آمادگی هوش مصنوعی دولت (GARI)، با امتیاز ۴۳.۸۸ در رتبه ۹۱ از میان ۱۸۸ کشور جهان قرار داشت. این شاخص آمادگی دولت‌ها در بهره‌برداری از هوش مصنوعی را بر اساس سیاست‌گذاری، زیرساخت و نیروی انسانی سنجیده بود.

همچنین، در شاخص جهانی هوش مصنوعی (GAI) که ظرفیت کلی کشورها در سرمایه‌گذاری، نوآوری و پیاده‌سازی هوش مصنوعی را ارزیابی می‌کند، ایران در رتبه ۶۰ از میان ۸۳ کشور قرار دارد.

تامین برق چالش‌ مشترک کشورهای منطقه‌

گزارش IDCA به یکی از چالش‌های مهم کشورهای در حال توسعه اشاره می‌کند. این کشورها به‌طور میانگین تنها ۲ درصد از سرانه برق کشورهای توسعه‌یافته را در اختیار دارند. ایران، مصر، پاکستان و حتی هند با محدودیت تامین برق برای دیتاسنترها مواجه‌اند که این موضوع یک مانع اساسی برای جهش سریع در حوزه هوش مصنوعی محسوب می‌شود.

مرکز داده، قوانین هوش مصنوعی و پیام عملی برای مدیران در ۲۰۲۵

طبق این گزارش برنامه‌های جهانی مرتبط با مراکز داده حوزه هوش مصنوعی در سه سطح مختلف در حال توسعه هستند. به‌طوری‌که بیشترین تمرکز بر مراکز بزرگ (۵۶ درصد) قرار دارد که برای پردازش‌های سنگین و مدل‌های عظیم طراحی شده و نیازمند سرمایه‌گذاری کلان هستند. در کنار آن، مراکز متوسط (۲۴درصد) سهم قابل‌توجهی دارند و بیشتر پاسخگوی نیازهای سازمان‌ها و کشورهایی با مقیاس میانی‌اند، در حالی که مراکز کوچک (۲۰درصد) با هزینه و مقیاس محدودتر، بیشتر بر کاربردهای محلی یا تخصصی متمرکزند. این توزیع نشان می‌دهد اکوسیستم هوش مصنوعی به‌سمت یک معماری چندلایه حرکت می‌کند که امکان بهره‌برداری در سطوح مختلف، از غول‌های فناوری تا سازمان‌های کوچک‌تر، را فراهم می‌سازد.

تحول مهم دیگر، ظهور عامل‌های هوشمند (Agentic AI) است. بر اساس یافته‌های IDCA، اتکای صرف به AI سنتی، دیگر پاسخگو نیست. بسیاری از سازمان‌ها از سال ۲۰۲۴ به این موج جدید پیوسته‌اند و عامل‌های هوشمند را در بخشی از فرآیندهای خود به‌کار گرفته‌اند. نقشه راه این فناوری نشان می‌دهد که بین سال‌های ۲۰۲۵ تا ۲۰۲۹، Agentic AI به‌تدریج وارد جریان روزمره سازمان‌ها می‌شود و نقشی حیاتی در تصمیم‌سازی و اجرای امور خواهد داشت.

براساس این گزارش پذیرش سازمانی هوش مصنوعی عامل‌محور (Agentic AI) به سرعت در حال گسترش است؛ به‌طوری‌که ۴۲ درصد از سازمان‌ها آن را اجرا کرده‌اند و ۳۲ درصد نیز قصد دارند طی سه سال آینده پیاده‌سازی کنند. تنها ۸ درصد آن را برای سال ۲۰۲۵ برنامه‌ریزی کرده‌اند و ۱۸ درصد هیچ برنامه‌ای ندارند. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که این فناوری به‌سرعت در حال تبدیل شدن به یک استاندارد سازمانی است و سهم پذیرش آن در سال‌های آینده به‌طور چشمگیری افزایش خواهد یافت.

در کنار این تحولات، مسئله زیرساخت نیز به یکی از میدان‌های اصلی رقابت جهانی بدل شده است. مراکز داده ویژه هوش مصنوعی به‌دلیل مصرف بالای انرژی و نیاز به خنک‌سازی پیشرفته، اکنون با طراحی ماژولار و فناوری‌های نوین در حال استانداردسازی هستند. این مراکز نه‌تنها زمین بازی تازه‌ای برای رقابت در سال ۲۰۲۵ ایجاد کرده‌اند، بلکه برندهای بزرگ پردازنده‌های گرافیکی نیز فعلاً یکه‌تاز این حوزه‌اند. به همین دلیل، موضوع هوشمندسازی مصرف انرژی و حرکت به سمت انرژی‌های پاک به یکی از کلیدواژه‌های اصلی آینده زیرساخت داده تبدیل شده است.

پتانسیل بالا اما استراتژی صفر

از نگاه IDCA، ایران کشوری با اندازه متوسط و پتانسیل توسعه در حوزه هوش مصنوعی است. با این حال، مقایسه با همسایه‌ها و کشورهای وضعیت مشابه نشان می‌دهد که بدون تدوین استراتژی ملی جامع، سرمایه‌گذاری هدفمند و توسعه زیرساخت‌های پایدار، ایران ممکن است از مسیر رشد در اقتصاد دیجیتال و هوش مصنوعی عقب بماند. نمونه موفق کشورهایی مانند ترکیه، مالزی و امارات نشان می‌دهد که یک برنامه منسجم و حمایت نهادی می‌تواند نقش کلیدی در تبدیل پتانسیل به واقعیت عملی داشته باشد.