فن‌سالاری برای دولت‌ها می‌تواند افیون یا استامینوفن مشکلات اجتماعی باشد

فن‌سالاری را حکومت خبرگان تعریف می‌کنند، گونه‌ای از نظام اجتماعی یا حکومت که در آن افراد با دانش فنی یا علمی نفوذ و قدرت زیادی دارند. از زاویه دید سایبرنتیکی و رایاسپهری، منطق فن‌سالاری اولویت دادن به تحلیل سیستم، خودکارسازی یا اتوماسیون و خبرگی فنی است. ویژگی‌های کلیدی فن‌سالاری سیاست‌زدایی و نادیده گرفتن مناسبات قدرت است. چارچوب بندی مسائل به مثابه مسائل فنی که راه حل‌های فنی دارند و تأکید روی عقلانیت فناورانه و ادغام نهادهای فناورانه و امور تخصصی هم از دیگر ویژگی‌های فن‌سالاری‌اند. به‌عنوان مثال وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات متولی ساماندهی امور مربوط به وزارت‌خانه های تخصصی می‌شود.

به‌عنوان مثال دیگر، وقتی ناترازی حاصل از سوء مصرف یارانه انرژی مطرح می‌شود، از جنبه سیاست زدایی می‌توان به این دیدگاه رسید که ناترازی انرژی، تمرکز روی بنزین می‌رود و واقعی شدن قیمت برق و انرژی صنایع انرژی‌بر در دستور کار قرار نمی‌گیرد. هر دو مسیر به کاهش کسری بودجه و تأمین مالی رفع ناترازی کمک می‌کنند اما مسیر دوم نیازمند درگیر شدن با لابی قدرت صنایع بزرگ است. برای همین افراد غیر متحد مصرف کننده بنزین در اولویت قرار می‌گیرند. اگر از جنبه صورت بندی فنی مسائل نگاه کنیم، مسئله بنزین از زاویه کارت سوخت و سامانه‌های کنترل قاچاق سوخت و مدیریت زنجیره تأمین صورت بندی می‌شود؛ همچنین از جنبه ادغام نهادی، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات به‌جای بخش فاوای وزارت نفت مسئولیت می‌گیرد.

قابلیت ابتذال بالا، ریشه‌ای نبودن و خلق مقاومت شدیدتر از نکات منفی فن‌سالاری است

مهم‌ترین نقدی که به راهبردهای فن‌سالارانه وارد می‌شود این است که راهبردهای فن‌سالارانه چیزی جز پاسخ‌های مقطعی به بحران‌ها نیستند و در واقع عموماً به‌جای حمله به علل کلیدی مشکلات تنها عوارض و نتایج حاصله را بهبود می‌دهند. بدون حل کلیدی، مشکلات در آینده رشد کرده، توسعه پیدا می‌کنند و قوی‌تر بر می‌گردند و تنش‌ها را شدید‌تر می‌کنند. در مثال انرژی و قیمت سوخت بنزین، ارائه راه حل‌های فناورانه که سو‌ء استفاده از مابه التفاوت قیمت انرژی را سخت می‌کنند، می‌تواند باعث شکل‌گیری شبکه‌های فساد بسیار پیچیده‌تر و چند بعدی در آینده شوند. در تجربه روسیه دوران استالین گفته‌می‌شود که مافیای روسیه در آن دوران بسیار تضعیف شد اما همین مافیا با بقا در شرایط دولت فوق پلیسی و امنیتی دوران استالین توانست توامند‌تر شود. بعد از اینکه ساختارها کمی رهاتر شدند به‌صورت افسارگسیخته بازگشت به قدرت داشتند؛ به‌صورتی که شاید ماهیت روسیه امروزی را شکل داده‌اند. دولت‌ها نمی‌توانند همیشه فشار را حفظ کنند. لذا اگر بدون حل مسئله فقط با عوارض آن مبارزه کنند، در هر سطح تنشی که باشند، با سطح جدید تنش پاسخ می‌گیرند و نهایتاً حتی شاید شبکه فساد بتواند قدرت سیاسی را هم در دست گرفته و ارزش‌ها و مبانی اصلی حکومت را هم به بازی بگیرد. حتی ممکن است نظام الیگارشی (حاکمیت عده قلیلی افراد فاسد با اولویت تحقق منافع خودشان) را جایگزین نظام‌های حکومتی ناکام در مبارزه با فساد کند.

در توصیف داشتن قابلیت ابتذال بالا که یکی دیگر از ویژگی‌های فن‌سالاری است می‌توان گفت پروژه‌های فن‌سالارانه می‌توانند به‌سادگی به پروژه‌هایی پوشالی و بر ضد اهداف اولیه تبدیل شوند. معنی ابتذال در طراحی فن‌سالارانه این است که سطح فهم از دیدن دلیل فساد ایجاد شده به ندیدن خدمت‌دهنده و خدمت‌گیرنده تقلیل پیدا می‌کند و می‌گویند این دو سمت ماجرا فقط یکدیگر را نبینند تا رشوه داده نشود. حل ریشه‌ای فساد در بخش دولتی معمولاً با سرعت‌افزایی و شفاف کردن فرایند دریافت خدمات ممکن است. طراحی فن‌سالارانه که به‌جای سرعت دادن به فرایندها به بهانه مقابله با فساد آنها را کند و غیر شفاف می‌کند نمونه ابتذال فن‌سالاری است.

کمی‌سازی مسائل و مدیریت بهتر تعارض منافع با فن‌سالاری ممکن است

فن‌سالاری گرچه خیلی اوقات راه حل قطعی پیش روی سیاست‌گذار نمی‌گذارد اما ویژگی‌های مثبتی هم دارد؛ کمی‌سازی مسائل از جمله نکات مثبت فن‌سالاری است و این امکان را می‌دهد پروژه‌های فناوری اطلاعات برای حل مشکلات درست پیاده‌سازی شود و عموماً با ایجاد اعداد و ارقام در زمینه موضوع همراه است. گرچه نبود تغذیه اطلاعات و اطلاعات ناقص و غلط و استفاده نکردن از سامانه‌ها و ابزارهای رایج برای جلوگیری از کمی‌سازی قابل‌اتکا هستند.

همچنین مدیریت بهتر تعارض منافع در فن‌سالاری باعث می‌شود چیزی که به‌عنوان امضای طلایی مطرح است، یعنی شخص محور بودن فرایندها، با تغییر فرآیندهای کسب و کار تحت الشعاع قرار بگیرد. در حالتی که به‌صورت بومی و توسط دستگاه‌های تخصصی مثل وزارت صمت، کشاورزی، نیرو، نفت و بهداشت تغییرات فرایند کسب و کار اتفاق می‌افتد، خود مدیران عالی دارنده امضای طلایی باید فرایندهای کاهش قدرت خود را اجرایی کنند. اما انتظار می‌رود که نهاد تخصصی حوزه فاوا خودش به‌غیر از عملکرد صحیح سامانه منافع دیگری نداشته‌باشد چون کارکرد صحیح سامانه ملاک سنجش عملکرد نهاد تخصصی فناوری اطلاعات و ارتباطات است‌.

فن‌سالاری برای حفظ مشروعیت افیون است یا استامینوفن؟

حکومت‌ها و در واقع حاکمان به دستاوردهای کوتاه و مقطعی به‌اندازه دستاوردهای بلندمدت نیاز دارند. در نظام سیاسی انتخاباتی باید هم‌زمان با افق دید بلندمدت برای پاسخ به افکار عمومی اقدامات کوتاه مدت زود بازده هم در دستور کار باشد. فن سالاری اگر با دید بلندمدت همراه باشد می‌تواند مثل استامینوفن توان دولت را برای حل مشکلات بالا ببرد تا حدی که دولت از جا بلند شده و بتواند علائم حیاتی از خودش نشان بدهد و با کسب دستاوردهای کوتاه مدت امید را زنده کند. اما اگر به همین حد ظاهری اکتفا بشود موضوع به سوء مصرف دارو و افیون مبدل می‌شود.

*ایده پاراگراف هفتم در زمینه جنبه مثبت فن سالاری از گفت و گو با استاد و مربی بزرگوارم، آقای رضا باقری اصل اخذ شده‌است، ایده کلی صورت بندی فن‌سالاری از مقالات خانم وندا اورلیکاسکی اقتباس شده‌است.