بازار کتاب دیجیتالی، امید یا مرثیه‌خوانی بر قبر خالی؟

سال ۱۴۰۳ را در شرایطی به پایان می‌رسانیم که مجموع گردش مالی بازار کتاب دیجیتالی (کتاب الکترونیکی و صوتی) از چهار هزار میلیارد ریال عبور نکرده است. تقریباً معادل ۱۰ درصد بازار کتاب چاپی در بخش عمومی و حدوداً یک‌سوم میزانی که ناشران صوتی و چاپی پس از یک دهه سرمایه‌گذاری انتظار داشتند به دست بیاورند. حتی پیوستن پلتفرم‌ها به غول‌های تجارت الکترونیکی هم نتوانسته است تغییرات مورد نیاز برای بهبود بازار را ایجاد کند. کند بودن رشد این صنعت، مساله‌ای طبیعی است اما اشتباهات ناشران الکترونیکی در انتخاب استراتژی، مشکلات ذاتی بازار نشر ایران و گیج بودن دولت در برنامه‌ریزی کلان با وجود اسناد بالادستی، سرعت‌گیرهای اضافه‌تری شده‌اند.

در حالی که پیش‌بینی‌های جهانی نشان می‌دهد بازار کتاب صوتی در اروپا، آمریکای شمالی و بازارهای نوظهور رشد مرکب ۲۴ درصدی را تا ۲۰۳۰ طی خواهد کرد و سرمایه‌گذاران جهانی، خرید و ادغام را بهترین روش برای حفظ این سرعت رشد می‌دانند، اما ما در سه سال اخیر با کندتر شدن سرعت رشد بازار نه‌تنها به هیچ ادغامی تن نداده‌ایم، بلکه همچنان اصرار داریم که با قیمت‌گذاری اشتباه و ارائه‌ تخفیف‌های بی‌هدف، در کوتاه‌مدت از رقیب سهم بگیریم و منافع بلندمدت ذی‌نفعان را از بین ببریم.

در این میان بی‌برنامگی وزارت ارشاد در دولت قبل و وجود اختلاف نظر بین ارکان مختلف درباره صنعت کتاب دیجیتالی، نشانه‌های خوبی را به سرمایه‌گذاران و فعالان صنعت مخابره نکرده ‌است. نهادی کاملاً مخالف توسعه کتاب دیجیتالی و حضور پلتفرم‌هاست و نهادی توسعه پلتفرم‌ها را بر اساس اسناد بالادستی، اتفاقی الزامی برای گسترش حاکمیت‌پذیری صنعت کتاب می‌داند. حتی ثبت انجمن کتاب دیجیتال ایران نیز به خاطر همین اختلافات دو سال به تاخیر افتاده و حضور ناشران صوتی و پلتفرم‌ها در نمایشگاه کتاب تهران نیز هر سال با کشمکش‌های فراوان روبه‌رو بوده است. هرچند با روی کار آمدن دولت جدید، به نظر می‌رسد دست‌فرمان وزارت ارشاد، معاونت فرهنگی و خانه کتاب به شکل امیدوارکننده‌ای تغییر کرده باشد، اما هنوز برای قضاوت زود است.

تمامی این مشکلات انباشت‌شده، کاربران را به سمت مصرف غیرقانونی کتاب الکترونیکی و صوتی سوق داده است، به حدی که به نظر می‌رسد کمتر از ۵۰ درصد مصرف کتاب دیجیتالی از طریق پلتفرم‌های قانونی باشد. البته که این وضعیت در مورد فیلم و موسیقی هم صدق می‌کرده است. VODها به‌خوبی توانستند با توجه به ارزش بالای بازار، سرمایه‌گذاری‌های کلان انجام دهند و مصرف را روی پلتفرم متمرکز کنند و عرضه‌کنندگان موسیقی در این بازی شکست خوردند و مشخص نیست فعالان حوزه‌ کتاب دیجیتالی تا چه میزان تاب‌آوری داشته باشند.

تولید کتاب صوتی بدون تحقیقات بازار، و تولید آثار تکراری با ترجمه‌های مختلف در ترکیب با قیمت‌گذاری اشتباه و بازاریابی تخفیف‌محور، در نهایت بازار را با گروه‌مشتری‌های اشتباه مواجه کرده است که می‌خواستند کتاب بخوانند اما به سبب ارزان‌تر بودن کتاب صوتی، به این سمت کشیده شدند. اصلاح این اشتباه البته که سخت و طولانی خواهد بود، اما امری ضروری است که نیاز به آموزش و هماهنگی میان فعالان صنعت دارد.

در این میان اما پادکست، هم از بعد تولیدکننده‌ حرفه‌ای و هم شنونده، به طرز شگفت‌انگیزی در حال رشد است و فرصت‌های جدیدی پیش ‌روی ناشران صوتی و پلتفرم‌ها خواهد گذاشت. البته از آنجا که کسب درآمد از یوتیوب و غیره مولفه‌ بسیار مهم آن بوده، می‌تواند با تغییری کوچک به عامل مرگ آن هم تبدیل شود.

اگر فعالان صنعت کتاب دیجیتالی همه‌ این موارد را به مثابه یک سیستم داینامیک تاثیرپذیر از سایر متغیرهای فرهنگی بگیرند، می‌توانند تصویری خلق کنند که قطعاً امروز زشت و تحمل‌ناپذیر است و اگر عاقل باشند، تغییر استراتژی را شروع خواهند کرد. کاری که «نوار» از دو سال پیش آغاز کرد؛ سهام خود را به موسسان برگرداند، یک ادغام را به سرانجام رساند، توسعه افقی را جدی گرفت و در حال سرمایه‌گذاری مجدد به امید بیرون زدن از مسیر سنگلاخ فعلی و درخشش دوباره در صنعت محتواست.

شاید همه این صبر را نداشته باشند و البته شاید بهتر باشد که در این صنعت فعالیت نکنند.