فناوری در آموزش و پرورش ایران؛ هدف یا تنها یک رویا؟

به گزارش پیوست، توسعه عدالت آموزشی، تقویت مهارت‌آموزی و ارتقای کیفیت آموزشی از اولویت‌های اصلی آموزش متوسطه در سال تحصیلی  ۱۴۰۳-۱۴۰۴ عنوان شده‌ است. بر این اساس یکی از مهم‌ترین مباحث مورد توجه مسئولان، ورود هوش مصنوعی و اقتصاد دیجیتال به مدارس بوده است.

در مهرماه سال جاری در خبرگزاری مهر، خبری مبنی بر تجهیز بیش از هزار کارگاه رایانه در دبیرستان‌های دوره اول متوسطه برای دستیابی به اهدافی مانند ورود هوش مصنوعی و متاورس در مدارس؛ از معاون متوسطه اول آموزش و پرورش منتشر شد. معاون متوسطه اول این وزارتخانه همچنین از طرح «ایران دیجیتال» نیز صحبت کرد. بر اساس این طرح پنج هزار معلم دوره اول متوسطه، آموزش برنامه نویسی و ۲۵ هزار معلم نیز آموزش ساخت بازی‌های دیجیتالی را می‌گذرانند. اما با تمام این اوصاف و برنامه‌ریزی‌ها باید دید آیا به معنای واقعی می‌توان انتظار نتیجه بخشی از این برنامه‌ها را داشت؟

حمیدرضا نیک‌نژاد، کارشناس آموزش، در گفت‌وگو با پیوست با تاکید بر نگاه ایده‌آل محور استفاده از فناوری در مدارس گفت: «آموزش و پرورش ایران یکی از ناعادلانه‌ترین نظام‌های آموزشی در جهان است. با وجودی که در قانون اساسی عدالت آموزشی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده، اما در بسیاری از مواقع زیر پا گذاشته شده‌است. از همین رو بعد از ورود هوش مصنوعی به کشور، طبیعتا بخشی از جامعه می‌تواند از امکانات آن بهره ببرد که توانایی پرداخت هزینه بیشتر را دارد.»

آموزش و پرورشی که رویای فناوری دارد

او با اشاره به سخنان یکی از نمایندگان مجلس که در خصوص بودجه گفته بود‌ «امسال تنها یک نون و ماست نصیب آموزش و پرورش شده است»، به مشکلات این وزارتخانه پرداخت و گفت: «با توجه به گرفتاری‌های گسترده آموزش و پرورش، بحث آموزش دیجیتالی و ورود هوش مصنوعی به آموزش چیزی به جز داستان سرایی نیست. امروزه به معلمان بازنشسته برای حضور در کلاس درس پیام می‌فرستند و ریالی بیشتر از حداقل هزینه‌های لازم برای آموزش و بهسازی کلاس‌های درس هزینه نمی‌کنند. با این وجود نه شرایط و زمینه‌های امروز و نه چشم‌اندازهای آینده خبر یا امیدی نسبت به رفتار یا ساختار سازمانی دیجیتالی در مدارس نمی‌دهند.»

سخنگوی آموزش و پرورش در شهریور ماه ۱۴۰۳ خبر از  کمبود ۱۷۶ هزار معلم در مدارس کشور داد. بر این اساس قرار بود بخشی از این کمبود از طریق اضافه التدریس و در نظر گرفتن پاداش برای تشویق معلمانی که بازنشستگی خود را به تعویق می‌اندازند جبران شود.

یکی از معلمان استان خراسان رضوی، در گفت‌وگو با پیوست، به کمبود معلم لازم برای پایه‌های تحصیلی اشاره کرد. او معتقد است تا زمانی که از حداقل‌های آموزشی، که همان وجود معلمان کافی برای آموزش است، برخوردار نیستیم؛ نمی‌توان از مهارت افزایی و ورود هوش مصنوعی به مدارس سخن گفت.

برنامه‌های آموزش و پروش برای ورود فناوری واقعیت دارد؟

حمیدرضا نیک‌نژاد، کارشناس آموزش، با تاکید بر اولویت‌بندی و تعیین هدف در اسناد بالای دستی افزود: «بر اساس گفته مسئولان، آموزش و پرورش جزو اولویت‌ها محسوب نمی‌شود. بر همین اساس از جهت نرم‌افزاری و سخت افزاری هیچ برنامه‌ای برای آموزش و پرورش وجود ندارد. تجهیز هزار کارگاه یارانه در مدارس نسبت به ۱۲۰هزار مدرسه‌، که به عنوان مثال وجود دارند، عدد قابل توجهی نبوده و دور از انتظار است که این تجهیزات برای مدارس دولتی اتفاق افتاده باشد.»

با وجود سخنان این کارشناس آموزش و پرورش، اما سید محسن موسوی‌زاده عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی، در گفت و گو با پیوست، به برنامه‌ها و جلسات این کمیسیون با سایر نهادها و معاونت‌ها اشاره و بر اهمیت استفاده از هوش مصنوعی در سیستم آموزشی کشور تاکید کرد.

او در بخشی از سخنان خود، از حضور معاونت پژوهشی ریاست جمهوری، وزیر آموزش عالی و معاونان آنها؛ همچنین وزیر آموزش و پرورش در جلسات این کمیسیون مبنی بر ورود هوش مصنوعی به آموزش اشاره کرد و افزود:‌ «بحث‌های مفصلی در این کمیسیون جهت بودجه مورد نیاز این برنامه، همچنین پرورش و استفاده از نیروهای متخصص صورت گرفته ‌است. با توجه به پیشرفت روزافزون هوش مصنوعی و استفاده گسترده جهان از آن، تاکید این کمیسیون همواره بر این بوده است که اعضا برنامه‌های فعال خود را داشته، سرمایه گذاری‌های لازم صورت گرفته و نخبه‌ها شناسایی شوند؛ تا بتوانیم با استفاده از این فناوری رشد و پیشرفت لازم را در کشور به وجود آورده و از دیگران عقب نمانیم.»

در نظام تربیت رسمی عمومی سهم بودجه آموزش و پرورش حداقل ۲۰ درصد از بودجه عمومی کشور تعیین شده است، با این وجود در سال‌های اخیر نه تنها این رقم از ۱۳ درصد بالاتر نرفته است، بلکه در سال گذشته با توجه به افزایش ظرفیت دانشجو معلمان و دانش آموزان این رقم به حدود ۱۰ درصد رسیده است.

حمیدرضا نیک‌نژاد، کارشناس آموزش، در بخش دیگری از سخنان خود به همین مساله پرداخت و گفت: «مورد بعدی در خصوص تعیین اهداف در اسناد بالای دست است. اگر قرار است اهدفی مشخص باشد باید در مورد نوع هدف، ابزار های لازم آن همچنین بودجه در نظر گرفته شده صحبت شود. در ۲۰ سال گذشته بارها گفته شده که بیش از ۹۰ درصد از بودجه آموزش و پرورش هزینه کارمندان و پرداخت‌های مرتبط به آنها می‌شود. این درحالی است که بر اساس چارچوب‌های جهانی این عدد باید بین ۷۵ تا ۷۸ درصد از بودجه کل سازمان باشد و مابقی آن هزیه کیفیت بخشی شود. در این شرایط درصد بسیار کمی از هزینه‌های ما صرف کیفیت بخشی می‌شود و می‌توان گفت مدارس کشور بدون کمک هزینه خانواده‌ها نمی‌چرخند. به شکلی که با حذف خانواده‌ها از چرخه آموزش و پرورش بیش از یک ماه برای از بین رفتن آن زمان لازم نیست.»

«زیرساخت»؛ آنچه برای ورود هوش مصنوعی به آموزش کشور وجود ندارد

سیدهادی صادقی، مدیر گروه آموزش و هوش مصنوعی سازمان سمت(سازمان مطالعه و تدوین کتب دانشگاهی در علوم اسلامی و انسانی)، در گفت‌وگو با پیوست با تاکید بر نبود زیرساخت و استاندارهای لازم برای ساخت بستر استفاده از هوش مصنوعی در آموزش کشور گفت: «کمی قبل‌تر حاکمیت ایتالیا به دلیل نبود سیاست و استانداردهای مناسب در استفاده از  ChatGBT جلوگیری کرد. اما در ایران سیستم سیاست‌گذاری پیش از سیستم‌های فناورانه حرکت می‌کند. به شکلی که بعد از ورود فناوری و توسعه به این فکر می‌شود که باید چه سیاستی در خصوص آن پیش برد. اینکه در این برنامه سواد دیجیتالی معلم‌ها مورد توجه قرار گرفته رویکردی مناسب است، اما این برنامه را دو الی سه سال پیش یونسکو مطرح کرده است. از سوی دیگر برای نتیجه بخشی این برنامه باید میان رفتار  و سخت افزارهای موجود تعادل برقرار شود. بعد از آموزش نیروی متخصص و مهارت افزایی معلمان، آیا باید خدمات در برنامه‌ای مانند شاد ارائه شود و این ظرفیت وجود دارد؟»

سید محسن موسوی‌زاده، عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی، نیز در بخشی دیگر از سخنان خود بر وجود تدبیر و دقت بالا در این مسیر تاکید کرد. او می‌گوید ورود بدون زیر ساخت نتیجه دلخواه را به همراه نداشته و قطعا دستیابی به این امر زمان بر خواهد بود.

مهیار صوفی‌آبادی دانش آموز یکی از مدارس دولتی استان تهران، در گفت‌وگو با پیوست، به نبود معلم کافی برای درس «کار و فناوری» پرداخت. او به تدریس مشترک یک معلم برای «درس کار و فناوری» و «زبان انگلیسی»، همچنین تجهیزات کامپیوتری ناقص، فرسوده و بلا استفاده در مدرسه خود اشاره کرد.

سیدهادی صادقی، مدیر گروه آموزش و هوش مصنوعی سمت، با تاکید بر اینکه درحال حرکت به سمت یک سیستم غیرمتمرکز آموزشی هستیم، افزود: «دستیابی به رویکردهای فناورانه به این معنا است که باید از رویکردهای کنترل‌گرایی فاصله و به سمت خودکنترل‌گری توسط معلمان دست پیدا کرد. هنگامی که مسئولیت‌ها برعهده یادگیرنده، یاد دهنده و متولی امور آموزشی باشد هر یک تبدیل به مسئول امری شده و برای ایفای نقش خود تلاش می‌کنند. لازم است وضعیت آموزش کشور را رصد کرد و بعد از پذیرش نواقص، برای بهبود آن تلاش کرد. این مساله در میان مدیران آموزشی دیده نمی‌شود و این امر موجب شده از وضع موجود در کشور غافل باشند. در وضعیت فعلی پیکره ساختار با پیکره زمینه هماهنگ نیست و این امر چالش‌های زیادی را برای اقدامات آینده به وجود خواهد آورد. ساختار آموزش کشور به مانند جزیره‌هایی در کنار یکدیگر است که هیچ ارتباطی با هم نداشته و این مساله موجب شده در دستیابی به اهداف خود دچار ناکامی شوند.»

اهمیت ورود هوش مصنوعی به آموزش و پرورش کشورها تا اندازه‌ای مورد توجه قرار گرفته است، که شعار روز جهانی آموزش سال ۲۰۲۵، که مصادف با ۴ بهمن ۱۴۰۳ است، اهمیت ورود هوش مصنوعی و آموزش عنوان شده است. این شعار بر اهمیت آموزش برای تجهیز افراد و جوامع به مهارت‌ها و دانش لازم برای درک و مدیریت پیشرفت‌های فناوری، به ویژه در حوزه هوش مصنوعی تاکید می‌کند.